Negen vragen over het coronavaccin

1. Welk vaccin lijkt de meeste potentie te hebben?
Volgens de meest recente gegevens van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wordt er op dit moment gewerkt aan 167 kandidaat-vaccins. Van die 167 vaccins zitten 29 kandidaat-vaccins in de klinische evaluatie, dat betekent dat er in verschillende fases wordt getest op mensen.

Zes vaccins zijn inmiddels zo ver dat ze in fase-III zitten. In deze fase wordt het vaccin in zijn uiteindelijke dosis ingespoten bij een grote groep vrijwilligers: vaak gaat het om tienduizenden mensen. Bij een even grote groep vrijwilligers wordt een placebo gebruikt. Beide groepen moeten zich bevinden in een omgeving waar het risico om corona te krijgen hoog is. Aan het einde van deze fase wordt er gekeken naar hoeveel mensen in iedere groep COVID-19 hebben gekregen en op basis daarvan wordt besloten of het vaccin werkt of niet. 

Maar welk van de zes meest ontwikkelde vaccins heeft de meeste potentie om als beste uit fase drie te komen? “Dat is een hele moeilijke vraag,” vertelt Anke Huckriede, hoogleraar vaccinologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Alle vaccins hebben namelijk hun voor-en nadelen.” Eigenlijk kan er pas een goede vergelijking gemaakt worden als alle studies de derde fase doorlopen hebben: dan weten we namelijk of de vaccins werken of niet, stelt de hoogleraar.  

2.  Wie heeft wereldwijd de regie over de ontwikkeling van coronavaccins?
Volgens Ben van der Zeijst, emeritus-hoogleraar vaccin en vaccinaties aan het LUMC, is er een gebrekkige coördinatie. “De Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI) speelt een coördinerende rol en de Amerikaanse overheid ook wel, maar er het zijn eigenlijk grotendeels bedrijven die wat te bieden hebben waar landen dan mee onderhandelen.”  

Hoogleraar Huckriede bevestigt het gebrek aan regie. “De WHO houdt alles wel vrij goed in gaten, maar die heeft geen mandaat om regie te voeren.” Heel veel kun je daar volgens Huckriede niet aan doen. “Als een bedrijf graag een vaccin wil ontwikkelen dan kan je daar niet zo veel tegenin brengen. Het enige dat je kunt doen is financiële middelen beschikbaar stellen. Dus je kunt wel helpen, maar niet voorkomen dat er vaccins worden ontwikkeld.”

3. Waarom werken niet alle wetenschappers samen om één goed vaccin te ontwikkelen?
Om te snappen waarom er niet gewerkt wordt aan één goed vaccin, moet je volgens Huckriede beseffen dat er verschillende technologieën zijn, zogenoemde platforms, die je kunt gebruiken voor het maken van een vaccin. “Er zijn zes verschillende soorten vaccins en iedere soort werkt op een andere manier.” De zes vaccins die nu in de derde fase zitten van de studie, representeren drie van de zes technologieën. 
 
De hoogleraar denkt dat het een voordeel is dat er een flink aantal verschillende vaccins wordt ontwikkeld, omdat je dan een grotere kans hebt op een goed vaccin. “Als je gaat wedden op één paard en het blijkt niet te werken, dan moet je weer van tevoren beginnen. Straks komen er misschien wel twee of drie vaccins heel effectief en veilig uit de klinische trial. Daar heb je meer aan,” zegt Huckriede. Daarnaast stelt de hoogleraar dat de productiefaciliteiten voor een enkel soort vaccin beperkt zijn. “Als je meerdere soorten vaccins hebt die goed en veilig zijn bevonden, kun je veel sneller vaccins produceren.” 

Toch speelt ego ook een rol in het grote aantal vaccins dat nu in ontwikkeling is, vertelt vaccin deskundige Ben van der Zeijst. “Wetenschappers hebben allemaal hun eigen ideeën. Ik heb ook al tegen wat collega’s tevergeefs gezegd: begin er niet aan. Maar die hebben dan het idee dat ze de wereld kunnen redden. Ze kunnen ook wel verschillende dingen en je ziet ook wel groepen die samenwerken en informatie uitwisselen, maar eigenlijk is het zonde van de energie als honderden mensen bezig zijn met hun eigen idee. Dan kun je beter de krachten bundelen.”          

4. Welk vaccin heeft Nederland gekocht en waarom?
Nederland kocht in juni, samen met Duitsland, Frankrijk en Italië, 300 tot 400 miljoen doses van het Oxford-vaccin. Inmiddels is bekend geworden dat de Europese Commissie de vaccindeal heeft overgenomen. Die stap betekent voor ons land een financiële meevaller. Het vaccin is ontwikkeld door wetenschappers van het Jenner Institute in Oxford in het Verenigd Koninkrijk en zal door farmaceut AstraZeneca worden geproduceerd. Van der Zeijst: “Het is het eerste vaccin dat in grote hoeveelheden beschikbaar zal komen.Toen er gekozen werd voor dit vaccin, was nog niet bekend hoe goed het vaccin werkte. Maar de eerste resultaten zijn bemoedigend.”  

Het Oxford vaccin is een van de zes vaccins die al in de zogenoemde fase drie studie zit en wordt ontwikkeld met een van de vijf ‘platforms’. Dit type vaccin wordt een vectorvaccin genoemd. Het werkt als volgt: de onderzoekers hebben een bestaand virus, in dit specifieke geval een adenovirus dat bij chimpansees verkoudheid veroorzaakt, zo aangepast dat het als vaccin werkt. Dan is het geen virus meer, maar een vector. . Het virus kan iemand niet meer ziek maken en kan zich ook niet vermeerderen. Het virus is voorzien van de genetische code van een coronaviruseiwit. Die code zorgt ervoor dat het lichaam na inenting coronaviruseiwit aanmaakt waartegen het immuunsysteem antistoffen leert maken.

Uit een test bij ruim 500 proefpersonen bleek dat het vaccin vooral milde bijwerkingen gaf, zoals kortdurende koorts, hoofd- en spierpijn, maar geen ernstige bijwerkingen. Ook zagen de onderzoekers dat vrijwel alle proefpersonen na vaccinatie antistoffen in hun bloed hadden, die gericht zijn tegen het coronavirus. De aanwezigheid van deze antistoffen in het bloed betekent echter niet dat de proefpersonen nu ook echt beschermd zijn tegen het coronavirus. Daarvoor dient dus de fase drie studie waarbij meer mensen worden ingeënt en er gebruik wordt gemaakt van een controlegroep.   

Huckriede: “Het probleem is dat we eigenlijk niet zo goed weten welk level van immuniteit nodig is om beschermd te zijn tegen het coronavirus. Er zijn dus nog best wel wat vragen. De twee belangrijkste in mijn ogen zijn: doet het vaccin wat het daadwerkelijk moet doen: namelijk bescherming bieden tegen corona. En: hoe lang houdt het effect aan?” Het percentage antilichamen kan namelijk ook weer hard dalen na verloop van tijd. Het is dus nog steeds niet duidelijk of het Oxford-vaccin ook daadwerkelijk bescherming gaat bieden tegen COVID-19.

Moet Nederland dan niet meer contracten afsluiten met vaccinontwikkelaars? Emeritus-hoogleraar Ben van der Zeijst is gevraagd om het kabinet te adviseren over de aankoop van vaccins, hij zit dan ook bij onderhandelingen die worden gevoerd over de verschillende vaccins die nu in ontwikkeling zijn. Van der Zeijst: “We zijn nu bezig om al die vaccins op te nemen en te bekijken wat de voor- en nadelen zijn van elk vaccin en dan maken we een volgorde met welke het beste is. Dat heeft ook te maken met beschikbaarheid.” Volgens Van der Zeijst bekijkt Nederland op dit moment in samenwerking met Europa of er nog meer contracten gesloten moeten worden met vaccinontwikkelaars. 

Gisteren maakte de overheid bekend dat de Europese Commissie verkennende gesprekken heeft afgerond met de Belgische farmaceut Janssen Pharmaceutical NV over de levering van een mogelijk coronavaccin. Als de ontwikkeling van het betreffende vaccin goed verloopt, hebben de lidstaten van de Europese Unie de mogelijkheid om 400 miljoen vaccins van Janssen te kopen. In de onderhandelingen met Janssen, heeft Nederland namens het Joint Negotiation Team een leidende rol gespeeld, omdat de ontwikkeling en productie van het vaccin grotendeels in Leiden zullen plaatsvinden.  

5. Hoe weten we zeker dat dit vaccin geen bijwerkingen geeft op de lange termijn?
Van der Zeijst: “Bijwerkingen op de lange termijn kan je van tevoren natuurlijk nooit weten. Maar als een vaccin door de fase 1,2,3 studie is gegaan en is goedgekeurd om op grote schaal ingezet te worden, dan weet je dat de bijwerkingen mild zijn en de effectiviteit groot. De gevaren bij dit vaccin zijn niet groter dan de gevaren van een ander vaccin.”

Toch zijn er in de praktijk bijwerkingen waar je alleen achter komt als je massaal gaat inenten, zegt de vaccindeskundige. “Als je miljoenen mensen inent, dan kunnen zeldzame bijwerkingen aan het licht komen die bijvoorbeeld maar bij 1 op de miljoen mensen voorkomt. Dat is ook gebeurd bij één van de Mexicaanse griep-vaccins. Er zijn meldingen geweest van zeldzame gevallen rond de poolcirkel waarbij mensen na inenting narcolepsie kregen. Dat is een aandoening waarbij je de onbedwingbare slaapaanvallen krijg. Het is niet bewezen dat dit door het vaccin kwam.” 

6. Gemiddeld duurt het tien jaar voordat een vaccin wordt ontwikkeld, hoe kan het dat er al zes vaccins bijna klaar zijn in nog geen jaar tijd?
Daar heeft hoogleraar Huckriede wel een verklaring voor: “Bij andere vaccins begin je vaak met proefdier-experimenten en pas als die succesvol en hoopgevend zijn, neem je de stap naar
klinische ontwikkeling. Dat is bij dit vaccin anders gegaan, men is meteen begonnen met klinische studies. Tegelijkertijd is er wel getest op dieren, maar om het sneller te laten verlopen is er overgestapt op mensen.” 

Normaal gesproken gaat er veel tijd overheen bij een fase 1 en 2 studie: “Het duurt minimaal vier maanden voordat je alle resultaten binnen hebt, vaak moet je twee keer inenten. Nu is het zo dat er zo veel mogelijk parallel is gedaan.” Het heeft ook te maken met geld vertelt de hoogleraar: “Een klinische studie is heel erg kostbaar en bedrijven kunnen het zich niet veroorloven om meteen een stap te zetten daarnaartoe met een vaccin waar ze nog niet veel over weten.”

Van der Zeijst noemt nog een andere reden: “Men was zich al aan het voorbereiden op dit soort uitbraken.” Volgens hem is er van alles aan gedaan om bestaande processen in te korten. “Maar het enige wat je niet kunt inkorten zijn die fase drie studies.”

7. Wanneer komt het Oxford-vaccin er?
Als het vaccin de derde proef doorstaat, kunnen de ontwikkelaars ervan het officieel laten goedkeuren door de betreffende autoriteiten. In Nederland is dat het College voor de Beoordeling van Geneesmiddelen (CTGB). Pas als deze autoriteiten het vaccin goedkeuren, kan het daadwerkelijk op de markt worden gebracht. Volgens hoogleraar Huckriede zouden de eerste mensen al rond de jaarwisseling ingespoten kunnen worden, maar alle resultaten moeten dan wel goed zijn. “Daarom is het ook goed dat er meerdere vaccins tegelijk ontwikkeld worden.”

AstraZeneca heeft in ieder geval ambitieuze plannen voor 2021: het farmaceutische bedrijf verwacht in 2021 meer dan twee miljard vaccins aan te kunnen leveren. Hiervoor werkt het samen met een groot aantal vaccin producenten over de hele wereld. Hoogleraar Huckriede “Ik moet nog zien of dat lukt. Het is niet zo makkelijk om van kleinschalige productie op grootschalige productie over te gaan. Je produceert niet zomaar een miljard dozen, dan heb je dus ook een miljard spuiten nodig etc. Er zitten echt nog wel logistieke haken en ogen aan voordat het aan grote groepen van de bevolking toegediend kan worden.” 

8. Hoe kan het dat Rusland al een vaccin heeft?
Er hangt een zweem van mysterie rond het Russische vaccin Sputnik V. Begin deze week maakte president Poetin bekend dat er een vaccin is ontwikkeld in Rusland dat alle noodzakelijke checks doorstaan heeft en goedgekeurd is voor grootschalig gebruik. Rusland zou daarmee het allereerste land zijn ter wereld waar een coronavaccin is goedgekeurd. Er is alleen bijna niks bekend over het vaccin: er is namelijk geen data vrijgegeven. Er valt dan ook niet veel over te zeggen, stelt Van der Zeijst. “Al is het niet ontwikkeld volgens de regels van de kunst: namelijk de fase 1,2,3 studies.” Veel wetenschappers maken zich dan ook zorgen om het Russische vaccin. 

Volgens Huckriede moeten we in Nederland niet bang zijn dat er een vaccin op deze wijze geïntroduceerd wordt. “Daar zijn natuurlijk regels voor. Die drie fases moeten doorlopen zijn, want er is een mogelijkheid dat het niet werkt, dat het niet lang genoeg werkt of dat er toch weer aan gesleuteld moet worden.” 

9.  Heeft een vaccin nut als niet iedereen wordt ingeënt?
In Nederland geldt er geen vaccinatieplicht, dat betekent dat je niet verplicht ingeënt kunt worden met een vaccin tegen het coronavirus. Maar hoeveel mensen moeten dan een vaccin krijgen om verdere verspreiding van het virus in te dammen? Volgens Van der Zeijst moet de vaccinatiegraad rond de 60 a 70 procent liggen om ‘kudde immuniteit’ op te bouwen: dat komt neer op zo’n 11 miljoen mensen. Zelfs als die vaccinatiegraad niet wordt gehaald en ‘maar’ 40 procent zich laat inenten, kan je de verspreiding vermoedelijk wel verder vertragen zegt hoogleraar vaccinologie Huckriede. Inenting heeft dus sowieso nut.

En dan is het nog de vraag wie het vaccin als eerste krijgt. Huckriede  pleit er persoonlijk voor dat de meest kwetsbare groepen, zoals zorgpersoneel en ouderen, als eerste ingeënt worden: “Ik ben bang dat de jongeren onderaan bungelen bij het uitdelen van vaccins.” Al heeft de hoogleraar ook begrepen dat deze groep niet staat te springen om een inenting. Toch is het wel belangrijk dat ook jongeren worden ingeënt, stelt Huckriede: “Zij zijn namelijk wel een belangrijke verspreider.” 

Door Lilit Martirosova