Plannen Nederlandse politici gevaar voor de rechtsstaat

“Dit is spelen met vuur”  

In de ZEMBLA-uitzending De stem van het volk zien we hoe in Zwitserland een referendum door de rechts-populistische SVP wordt ingezet om af te dwingen dat mensen die zijn veroordeeld door een Zwitserse rechter, niet meer in beroep kunnen gaan bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Als de meerderheid van het volk dit wil, trekt Zwitserland zich terug uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Dat is verontrustend, zeggen critici.  

Zorgen over de rechtsstaat
Onlangs bracht een onafhankelijke commissie van hoogleraren en advocaten voor de Nederlandse Orde van Advocaten een rapport uit over de gevolgen van de verkiezingsplannen van Nederlandse politieke partijen voor de rechtsstaat. Daaruit blijkt onder andere dat een partij als de VVD min of meer hetzelfde voor ogen heeft als de SVP in Zwitserland. Zembla sprak erover met de voorzitter van de commissie Wouter Veraart. Veraart is hoogleraar rechtsfilosofie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Het VVD-voorstel baart Veraart zorgen. In het rapport staat onder andere het volgende te lezen: 

Aantasting rechtsbescherming burgers
Veraart: “De VVD wil een kruis zetten door de mogelijkheid van Nederlandse rechters om onze wetgeving te toetsen aan de mensenrechten uit het Europees Verdrag. Dat is in onze ogen een verkeerde ontwikkeling. Als dit voorstel wordt uitgevoerd, tast dit de rechtsbescherming van Nederlandse burgers direct aan. Mensen kunnen in de Nederlandse rechtszaal dan geen beroep meer doen op de Europese mensenrechten, zoals hun vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst of hun recht op een behoorlijk proces. Dat is extra problematisch omdat de Nederlandse rechter wetten ook niet mag toetsen aan de Nederlandse grondwet.” 

Maatregelen die soms erger zijn dan de kwaal
Waren het in de vorige verkiezingsronde nog twee van de tien programma’s die rechtstatelijk niet door de beugel konden, deze keer kregen vijf van de dertien programma’s voor één of meer voorstellen rood licht. Veraart: “Dat is verhoudingsgewijs twee keer zoveel. Je ziet in 2017 dat meer partijen gevoelig zijn voor de verleiding om door te slaan in flinkheid. Die voorstellen hebben vaak betrekking op dreigingen die voortvloeien uit de vluchtelingencrisis, terrorisme of radicaal islamitisch gedachtegoed. Dat zijn thema’s waarover veel mensen erg bezorgd zijn. En om die dreigingen het hoofd te bieden, grijpen sommige politieke partijen naar maatregelen die soms erger zijn dan de kwaal.” 

Politiek steeds populistischer
Het plan van de VVD om de directe werking van mensenrechten uit de Nederlandse rechtsorde te halen, past volgens Veraart bij de steeds populistischer wordende politiek en de groeiende kritiek op rechters. Veraart: “In Amerika zie je het momenteel gebeuren met de opmerkingen van Trump over ‘ so called judges ’. En in Nederland trekt Geert Wilders al jaren de onafhankelijkheid van de Nederlandse rechterlijke macht in twijfel. Bij de VVD heerst de gedachte dat Nederlandse rechters te activistisch zouden zijn, een erg betwistbaar standpunt. De VVD vindt een rechterlijke toets aan mensenrechten in Nederland overbodig, omdat de wetgever er zelf wel voor zal zorgen dat hun wetten in overeenstemming zijn met mensenrechtenverdragen. Maar wij zien dat er politieke partijen zijn die zich aan die mensenrechten juist niet veel meer gelegen laten liggen. In die situatie lijkt het volledige vertrouwen in de wetgever dat de VVD van de burgers in Nederland vraagt hoe langer hoe meer misplaatst.”

Niet minder zorgelijk
Een plan als dat van de VVD is niet eenvoudig door te voeren, maar dat maakt de situatie niet minder zorgelijk volgens Veraart: “Zolang de mensenrechten uit het Europese Verdrag rechtstreekse werking in Nederland hebben, heeft de Nederlandse rechter de mogelijkheid om bijvoorbeeld discriminerende wetten tegen te houden, maar als de VVD deze grondwetswijziging er doorheen zou krijgen, kunnen discriminerende wetten wel worden doorgevoerd.”

Veraart vervolgt: “Als je daarbij bedenkt dat D66 grondwetswijzigingen makkelijker wil maken, dan zouden dit soort plannen er opeens een stuk eenvoudiger door kunnen komen. Daarom vormen juist alle voorstellen van de politieke partijen bij elkaar een soort rare cocktail die onze rechtsstaat wel degelijk zou kunnen ondergraven.”

‘In je eigen zwaard vallen’
Volgens Veraart moeten we juist nu niet gaan morrelen aan de rechtsstaat: “Wij zijn niet tegen staatsrechtelijke hervormingen, maar waarschuwen wel voor staatsrechtelijke hervormingsdrift. Juist op zo’n kwetsbaar moment moet je pal staan voor de kernwaarden van de rechtsstaat. Natuurlijk moet de politiek voortdurend stevig kunnen reageren op dreigende ontwikkelingen, maar zij moet het rechtsstatelijke kader wel in stand houden, anders val je uiteindelijk in je eigen zwaard en komen we in een land te leven waarin minderheden niet meer zeker zijn van hun rechten.” 

Discriminerend voorstel van het CDA
De hoogleraar noemt een voorbeeld: “Het CDA heeft bijvoorbeeld voorgesteld om subsidies van buitenlandse overheden aan moskeeën te verbieden, omdat ze broedplaatsen zouden kunnen zijn voor jihadisten. Dat is een discriminerend voorstel, omdat alleen moskeeën worden getroffen. Wil je je aan de rechtsstaat houden, dan moet je het voorstel zo ontwerpen dat het voor álle religieuze of levensbeschouwelijke organisaties geldt die een bedreiging voor de rechtsstaat kunnen zijn, omdat ze extremistische ideeën voeden. Alleen dan ben je niet bezig met het verdacht maken van één groep.”

Type-Trump politici
Veraart benadrukt vaak hoe belangrijk de rechter is in Nederland: “De rechter is een onderdeel van onze machtenscheiding die bij de wetgevende macht aan de noodrem moet kunnen trekken. Onze rechtsstaat is een systeem van ‘checks & balances’, er zijn meerdere machtscentra die elkaar over en weer controleren en zo nodig corrigeren. Dat er af en toe een grens wordt gesteld door de rechter aan wat de regering of het parlement wil, hoort bij een rechtsstaat. Het is ook een goed teken als zoiets af en toe gebeurt, al is de Nederlandse rechterlijke macht daarin traditiegetrouw heel terughoudend. Dat er rechters zijn die tegenwicht kunnen bieden, wordt in deze tijd rampzalig gevonden door politici van het type-Trump, die het liefst carte blanche zouden hebben. ‘Just trust us’, zeggen ze bijvoorbeeld in Amerika, ‘we weten heus zelf wel wat goed is voor het volk’. Maar die uitspraak geeft uitdrukking  aan een verlangen naar een autoritaire macht die het einde zou inluiden van de democratische rechtsstaat.” 

Het gevaar van ondoordacht ingevoerde referenda
In de ZEMBLA-uitzending ‘De stem van het Volk’ is te zien hoe de rechts-populistische SVP in Zwitserland een referendum wil organiseren over het kunnen negeren van het Europees Hof voor de Mensenrechten. Wat vindt hoogleraar Veraart daarvan, zijn referenda hiervoor geschikt? Veraart: “In Zwitserland houden ze zeer regelmatig referenda. Er zijn politici die vinden dat we ook in dit land naar zo’n Zwitsers model toe zouden moeten, maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan.  De Zembla-uitzending laat zien dat een systeem van referenda, zoals in Zwitserland, een mooi instrument kan zijn om burgers direct vorm te laten geven aan de democratie, maar ook zou kunnen ontaarden in een tirannie van de meerderheid ."

VVD moet op haar schreden terugkeren
Als het aan Veraart ligt, keert de VVD op haar schreden terug en trekt ze haar plan in: “Het is prima om een discussie voeren over de vraag in welke mate een internationale rechter als het Europese Hof voor de Rechten van de Mens nationale overheden moet kunnen bijsturen. Maar om de Nederlandse rechter helemaal weg te houden van elke toetsingsmogelijkheid aan mensenrechten of grondrechten in deze onzekere tijden, dat is spelen met vuur.”

Niet alleen somber
Ondanks de zorgelijke uitkomsten van het rapport is Veraart niet alleen somber: “Aan de ene kant is dit een griezelige tendens, maar er zit ook iets goeds in. In de vorige verkiezingsronde was de rechtstaat helemaal geen thema, nu leeft het onderwerp veel meer. We kunnen het er eindelijk over hebben. En ook al reageren niet alle partijen zoals we hoopten dat ze zouden reageren, ze vinden het wel nodig om te reageren, en dat op zich is iets heel positiefs. Er is nu in ieder geval de mogelijkheid kritisch over het onderwerp te discussiëren. De rechtsstaat begint en eindigt met een goed gesprek over de inrichting van een vrije samenleving. Voor dat gesprek is er nog altijd alle ruimte. Dat vind ik erg hoopgevend.”

Oproep aan politici van Amnesty
Ook Amnesty International heeft stevige kritiek op de plannen van de Nederlandse politieke partijen. De mensenrechtenorgansatie maakte daarover de volgende video:

 CC foto: Roel Wijnants