Het dossier Irak van de AIVD

Argos presenteert in radio OnJo deze zaterdag: Het dossier Irak van de AIVD
   
Afgelopen week kreeg oud-OnJo-redacteur Wil van der Schans per speciale koerier een pakket met 600 pagina's geheime documenten van de AIVD.  OnJo is de gezamenlijk website van de programma's Argos (VPRO/VARA), Reporter (KRO) en ZEMBLA (VARA/NPS), de onderzoeksprogramma’s van de publieke omroep.


“Deze verstrekking is heel bijzonder. Bij mijn weten is het in Nederland nooit eerder gebeurd dat een dergelijk compleet dossier van een inlichtingendienst van zo’n recente datum is vrijgegeven.”  Bob de Graaff hoogleraar aan de Universiteit Utrecht en deskundig op het gebied van inlichtingen- en veiligheidsdiensten.


Het dossier Irak van de AIVD bevat informatie over de Nederlandse betrokkenheid bij de inval in Irak gedurende de periode 2002 en 2003. De AIVD onderzocht de mogelijke aanwezigheid van massavernietigingswapens in Irak en beoordeelde rapporten van onder ander de (Amerikaanse) CIA en (de Britse) MI5 hierover. Ook maakte de dienst risicoanalyses over de gevolgen van de inval voor de Nederlandse situatie. Bovendien bekeek de AIVD de consequenties van een mogelijke militaire betrokkenheid van Nederland bij de inval.

Het dossier Irak van de AIVD geeft een unieke blik in de recente politieke geschiedenis, waarover in Nederland veel ophef is geweest. Jarenlang was de grote vraag op welke wijze Nederland betrokken was geraakt bij de inval in Irak. Een van de hamvragen was op welke wijze de Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten de regering hadden ingelicht over Irak.

De discussie hierover in december 2008 naar aanleiding van een Argos-uitzending vormde ook aanleiding om de informatie met een beroep op de Wet Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten op te vragen. Dit werd geweigerd, met als argument dat de door de regering ingestelde onderzoekscommissie Davids  “in alle rust haar werk moest kunnen doen”. De Commissie van Toezicht op de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten (CTIVD) schreef in een brief van 24 juni 2009 aan het hoofd van de AIVD dat deze weigering niet deugde. Ook schreef de CTIVD een brief hierover aan minister Guusje ter Horst (PvdA) van Binnenlandse Zaken, die deze brief echter pas vele maanden later doorgeleide naar de Eerste en Tweede Kamer.

De CTIVD schrijft hierover in het jaarverslag 2009-2010: “Aan het publieke belang van openbaarheid moet naar het oordeel van de Commissie een groter gewicht moet worden toegekend” dan aan de door de AIVD veronderstelde benadeling van de Commissie Davids. “De Commissie is van mening dat het feit dat de Commissie Davids de Irak-kwestie onderzoekt, niet betekent dat journalistiek onderzoekswerk aangaande dit onderwerp overbodig is geworden. Dit onderzoekswerk zou naar het oordeel van de Commissie in ieder geval niet moeten worden gefrustreerd door het ontzeggen van toegang tot anderszins openbare gegevens.”

In februari 2010 stapte Wil van der Schans naar de rechter. De rechtbank stelde Van der Schans in het gelijk. De AIVD heeft naar aanleiding hiervan het dossier samengesteld.

Een eerste lezing laat het grote belang zien van toegang tot dergelijke bronnen voor onderzoeksjournalisten. Het samenvattend verslag van de Commissie Davids geeft een helder beeld, dat aan de hand van de originele documenten nu getoetst en aangevuld kan worden met details.

Binnen de AIVD is men enigszins kritisch op rapporten uit de VS en Groot Brittanïe over de aanwezigheid van massavernietigingswapens in Irak. Al in maart 2008 meldt de dienst dat “ een groot aantal uitspraken van vertegenwoordigers van de regering in Washington duidt op het voornemen de breed gedragen afkeer van het terrorisme te benutten als rechtvaardigingsgrond voor een militaire actie tegen het regime van Sadam Hussein. Dat Bagdad geen steun verleent aan religieus geïnspireerd terrorisme is voor Washington niet voldoende grond om af te zien van maatregelen tegen Irak.”

Wel ontbreekt het - gedurende de gehele periode voorafgaand aan de inval - aan eigen bronnen in Irak, waardoor de dienst vaak af moet gaan op de bronnen van andere (buitenlandse) diensten.

Als op 15 november 2002 het verzoek van de VS binnen is gekomen voor een Nederlandse militaire bijdrage, vraagt de regering aan de AIVD een risicoanalyse te maken. Daar zat blijkbaar spoed achter, want, zo schrijft de dienst: “gezien de geringe beschikbare tijd is ervoor gekozen de risico analyse te beperken tot een aantal aandachtspunten”. De AIVD schat in dat Nederland internationaal geïsoleerd zou komen te staan bij militaire steun aan een unilaterale actie van de VS.

Het AIVD-dossier geeft een uniek aanvullend beeld op het rapport van de Commissie Davids, maar laat ook ruimte open voor verder onderzoek, bijvoorbeeld over geheime militaire betrokkenheid. Uit een van de documenten blijkt de AIVD een voorbereidende notitie te hebben geschreven voor de Ministerïele Kerngroep Speciale Operaties, een geheim kernkabinet, bestaande uit een handvol ministers, dat kan beslissen over uiterst geheime militaire operaties. Twee van de voor dit kernkabinet opgestelde risicoanalyses zijn nu vrijgegeven, maar een derde rapport heeft de AIVD niet vrijgegeven. Dit roept vragen op.

Volgens Bob de Graaff past de vrijgave van het dossier Irak van de AIVD in de tendens naar meer openheid. “ Maar er valt nog wel een slag te maken. De Graaff wijst er op dat sinds 2002, het jaar waarin de nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV) van kracht werd, documenten die betrekking hebben op derde personen bijna niet meer toegankelijk zijn. Daarnaast blijft in Nederland het stempel “geheim” veel te lang op de stukken staan. In de VS wordt dit stempel volgens de Graaff na een aantal jaren automatisch verwijderd.