Het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan. Deel 2: Waarom is het zo geëscaleerd?

Eind september 2020 vonden er hevige gevechten plaats in en rondom de regio die bekend staat als Nagorno-Karabach. Twee bevolkingsgroepen staan daar lijnrecht tegenover elkaar: Armenen en Azerbeidzjanen. Er zijn inmiddels meer dan driehonderd doden gevallen en duizenden mensen zijn op de vlucht geslagen. Armenië en Azerbeidzjan kwamen onder bemiddeling van Rusland tot een staakt-het-vuren. Maar begin augustus 2022 laaide het geweld weer op. Om te snappen waarom dit conflict zo is geëscaleerd, moeten we ons eerst verdiepen in het verleden van Nagorno-Karabach.  

Volgens Bob Deen, Oost-Europa deskundige bij het instituut Clingendael, zitten Armenië en Azerbeidzjan sinds de laatste grote oorlog in de jaren 90 in een soort slinger waarbij beschietingen escaleren en al snel weer de-escaleren. In 2016 kwam het nog tot een vierdaagse oorlog waarbij meer dan honderden doden vielen. In juli 2020 werd er weer hevig gevochten, met opnieuw tientallen doden aan beide kanten. Volgens Deen voldeed deze laatste schermutseling nog aan het traditionele patroon. “Maar nu zitten beide landen vast in escalatie-stand.” Hoe komt dat?

Op 27 september 2020 begonnen de hevige gevechten. Laurence Broers, een Britse Kaukasus-deskundige, stelt dat er aanwijzingen zijn dat Azerbeidzjan het offensief is begonnen. “Van wat ik heb gelezen en gehoord denk ik dat dit een operatie is die is opgezet door Azerbeidzjaanse troepen om een paar van de bezette gebieden terug te winnen, die in jaren 90 in Armeense handen zijn gevallen.

Tijdens de 4-daagse oorlog in 2016 herwon Azerbeidzjan een klein territorium. Dit voelt als een uitgebreidere operatie. Militair gezien is het dus een offensief, maar vanuit Azerbeidzjaans perspectief is het een tegenoffensief omdat ze vechten om hun eigen land te 'bevrijden'." Volgens Broers is er nog een verklaring waarom Armenië niet snel zou aanvallen: “Azerbeidzjan is de uitdager van de status-quo. Ze willen een situatie veranderen die zij als onrechtvaardig en onaanvaardbaar beschouwen. Armenië is enigszins tevreden met die status quo. Ze hebben hun doelen bereikt: het gebied wordt gecontroleerd en bewoond door Armenen.”

Media laten vaak in het midden wie als eerste aangevallen heeft. Bob Deen van instituut Clingendael verklaart waarom: “Er is op dit moment een groot gebrek aan internationale waarnemers van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) in het gebied. De OVSE opereert op basis van consensus van alle lidstaten en dat is in dit gebied niet gelukt. Er zijn dus niet genoeg mensen ter per plekke die op een onpartijdige manier kunnen vertellen wat er is gebeurd, want je kunt niet afgaan op de informatie van de strijdende partijen.”

Om deze reden is het ook lastig te zeggen hoeveel doden en gewonden er zijn gevallen tot nu toe. Armenië maakt regelmatig bekend hoeveel militairen en burgerslachtoffers er zijn omgekomen, Azerbeidzjan vermeldt alleen het aantal burgerslachtoffers.

Onverenigbare doelenMaar waarom besluit Azerbeidzjan, decennia na de staakt-het-vuren, om juist nu aan te vallen? En met welk doel? Nadat er een staakt-het-vuren werd afgesproken in 1994 moest de zogenoemde Minsk-groep - waar onder meer Rusland, de VS en Frankrijk toe behoren - een oplossing vinden voor het conflict. Broers: “Maar die onderhandelingen liepen telkens op niets uit. We hebben het hier over twee staten die fundamenteel onverenigbare doelen hebben. Azerbeidzjan wil zijn territoriale integriteit volledig herstellen door de controle terug te krijgen over Nagorno-Karabach en de omliggende gebieden. Ze willen dat de Armeense troepen zich terugtrekken. ”

Dit wordt afgewezen door de Armeense kant. De premier van Armenië, Nikol Pashinyan, zei niet lang na zijn aantreden in 2018: “Artsach (zo noemen Armenen het totale gebied inclusief Nagorno-Karabach) is Armenië, punt uit.” Daarmee gooide hij weer olie op het vuur stelt Deen: “Ik denk dat Aliyev (pres. van Azerbeidzjan) dacht dat hij wel zaken kon doen met Pashinyan. Maar met deze opmerking is de frustratie weer opgelopen. Nu wil hij laten zien: als je niet onderhandelt kunnen we het gebied ook met geweld terugnemen.”

Broers onderstreept dat het olie- en gasrijke Azerbeidzjan sinds de stijging van de olieprijzen, merkt dat het een alternatief heeft. “Ze konden hun defensiesector in al die jaren opbouwen en militair dominant worden.” Ter vergelijking: Armenië gaf in 2019 volgens het Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) 6,7 miljoen dollar uit aan defensie. Azerbeidzjan spendeerde dat jaar 1,85 miljard dollar aan militaire doeleinden.

Volgens Broers is de heftige escalatie voor een groot deel te wijten aan de expliciete betrokkenheid van Turkije. “Turkije heeft in het verleden altijd morele en diplomatieke steun betuigd aan Azerbeidzjan. Maar er schijnen nu andere vormen van praktische ondersteuning te zijn.” De deskundige doelt daarmee op de honderden Syrische strijders die betaald zouden zijn door Turkije om mee te vechten aan de Azerbeidzjaanse kant. De Britse krant The Guardian interviewde enkele van de mannen die beweerden niet te weten dat ze werden ingehuurd om te vechten aan het front.

De Franse president Emmanuel Macron zei begin oktober uit informatie van inlichtingendiensten vernomen te hebben dat driehonderd Syrische strijders uit ‘jihadistische groepen’ uit Aleppo in Syrië door de Turkse stad Gaziantep waren getrokken op weg naar Azerbeidzjan. Hij zei dat daarmee “een rode lijn is overtreden” en riep alle NAVO-partners op om “het gedrag van een NAVO-lid onder ogen te zien”. Turkije en Azerbeidzjan ontkennen de aantijgingen.

Er wordt in de strijd aan de Azerbeidzjaanse kant ook veel gebruikgemaakt van Turkse en Israëlische drone-technologie. Broers: “De drones hebben een behoorlijke impact op het verloop van de strijd.” Oost-Europa deskundige Deen legt uit waarom: “Vechten in een bergachtig gebied is heel erg moeilijk. Daarmee hebben de Armenen een militair voordeel: zij zijn de verdediger. Maar met die drones wordt de militaire balans verschoven, het wordt voor de Azerbeidzjanen een stuk makkelijker om doelen uit te schakelen.”

De Turks-Azerbeidzjaanse band is te verklaren door de verwantschap op het gebied van taal, cultuur en afkomst. Zowel Turkije als Azerbeidzjan bestaat uit etnische Turken en in Azerbeidzjan spreekt men Turks. De Turkse president Recep Tayyip Erdogan sprak vanaf dag één van het pas opgelaaide conflict zijn steun uit aan Azerbeidzjan: “Turkije staat met heel zijn hart en alle middelen achter Azerbeidzjan.”

De Turkse betrokkenheid maakt het conflict om Nagorno-Karabach nog ingewikkelder. Armenië heeft al meer dan honderd jaar een slechte band met het buurland en dat heeft alles te maken met de Armeense genocide. Eeuwenlang was Armenië onderdeel van het Ottomaanse rijk. Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog vond in het Ottomaanse (Westelijke) deel van Armenië de Armeense genocide plaats onder het regime van de Jonge Turken.

Naar schatting worden er meer dan een miljoen Armeniërs vermoord in die periode (1915-1917). Turkije ontkent dat er een genocide heeft plaatsgevonden en spreekt liever van een burgeroorlog die woedde in het Ottomaanse Rijk, waarbij alle partijen zich schuldig maakten aan oorlogsmisdaden.

Deze houding zorgt voor een slechte diplomatieke relatie tussen de twee landen. Door de genocide verloor West-Armenië zijn inheemse bevolking en vluchtten veel Armeniërs. Dit gebied hoort nu bij Turkije. De genocide zorgde voor een Armeense diaspora: in onder meer Frankrijk en de Verenigde Staten wonen grote groepen etnische Armenen.

Rusland heeft goede banden met beide landen vertelt Deen: "Goede banden met Azerbeidzjan onderhouden is economisch belangrijk voor Rusland. Het gaat hier om om grote bedragen die rond gaan in energie- en wapenhandel." Armenië is weer lid van een door Rusland geleid defensieblok en in de Armeense stad Gjoemri zit een Russische legerbasis.

Armenië is vanwege ruzie met Azerbeidzjan en Turkije voor zijn veiligheid grotendeels afhankelijk van Rusland, stelt Broers. "Het blijft voor beide landen echter onduidelijk wat de Russische motieven nou zijn, omdat er wapens geleverd worden aan beide partijen, omdat Rusland alleen militair garant staat voor de veiligheid van Armenië en omdat er wel wordt bemiddeld. Het onsamenhangende beleid van Rusland zorgt voor voorzichtigheid bij de partijen omdat ze niet weten of de Russen aan hun kant staat of aan de kant van de vijand."

Armenië wil Rusland graag aan zijn zijde houden stelt Broers en heeft daarvoor concessies gedaan, zoals het niet voltooien van de associatieovereenkomst met de EU of het toetreden tot de Euraziatische economische unie. "En dat beleid werkt wanneer landen geïsoleerd zijn en geen andere bondgenoten hebben. Maar door de inmenging van Turkije is dat veranderd."
Volgens Deen zorgt dit dilemma voor de passieve houding van Rusland: “Rusland wil Aliyev niet voor altijd in de armen van Erdogan jagen door militair in te grijpen. Maar als Rusland dat niet doet, springt Turkije in het ontstane gat en breidt het zijn invloedssfeer uit.”

Nagorno-Karabach is daarmee het derde toneel geworden waar Rusland en Turkije tegenover elkaar komen te staan. “Eerst in Syrië en Libië en nu zet Turkije zichzelf neer als grootmacht in de regio Kaukasus. De nationalistische sentimenten die Erdogan gebruikt om aan de macht te blijven in Turkije, duwen hem in deze richting,” verklaart Deen. “Hetzelfde geldt voor de Russische president Vladimir Poetin."

Azerbeidzjan lobbyt ondertussen voor een grotere rol voor Turkije bij het onderhandelingsproces over Nagorno-Karabach. Al zal Rusland dat niet snel toestaan denkt deskundige Laurence Broers. “Ik denk dat concurreren in Libië of Syrië één ding is en in de Zuid-Kaukasus iets anders. Ik zie niet in hoe Rusland een permanente aanwezigheid van Turkije hier zal verwelkomen of toestaan.”

Inmiddels heeft Rusland - na meerdere keren beide partijen opgeroepen te hebben de wapens neer te leggen - een serieuze poging gedaan tot bemiddeling. Even leek het erop dat het weer rustiger zou worden in de regio, maar afgelopen zaterdag werd een wapenstilstand tussen Azerbeidzjan en Armeense troepen al snel weer geschonden door beschietingen. Het lijkt erop dat de strijd om Nagorno-Karabach nog lang niet voorbij is.

In het volgende deel gaan we dieper in op de spanningen tussen Azerbeidzjanen en Armenen: welke rol spelen sociale media hierbij?

Lilit Martirosova is onderzoeksjournalist bij Zembla en schrijft over het geëscaleerde conflict in Nagorno-Karabach. In de zomer van 2020 volgde ze al het nieuws rondom het opgelaaide geweld op de voet. Niet alleen door haar journalistieke interesse maar ook vanwege haar Armeense komaf. In haar zoektocht naar context over het conflict stuitte ze op een berg aan informatie waarin feiten van fictie moeilijk te onderscheiden zijn. Nu zoekt ze in een serie artikelen uit: wat is er precies aan de hand?