Een jaar na de val van Kabul: wat is de stand van zaken?

Het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft het afgelopen jaar meer dan 1800 mensen uit Afghanistan naar Nederland gehaald. Dat schrijft minister Hoekstra in een brief aan de Tweede Kamer.  Op 26 augustus 2021, eindigt de evacuatie uit Afghanistan. De Taliban hebben enkele dagen ervoor de macht overgenomen. In de Uitzending ‘De hel van Kabul’ reconstrueert Zembla de laatste dagen van de Nederlandse aanwezigheid en het chaotische vertrek. Lang niet iedereen die recht heeft op een verblijf in Nederland, is destijds geëvacueerd. 

Nu, bijna een jaar later zijn er nog bijna duizend personen die wachten om naar Nederland te komen. 766 van hen bevinden zich in Afghanistan. Hoekstra schrijft dat het de bedoeling is dat deze mensen begin september allemaal in Nederland zijn.

Dat is een ingewikkeld proces, zegt de minister. Voor het verkrijgen van de juiste reisdocumenten is Nederland afhankelijk van de Afghaanse autoriteiten. Als de Afghaanse autoriteiten niet meewerken, is Nederland afhankelijk van andere landen. In april was Qatar bereid om een aantal Nederlandse paspoorten in Afghanistan te overhandigen en in juni hebben de Pakistaanse autoriteiten bemiddeld.

Beluister de Zembla Podcast: ‘Een reconstructie van de evacuatie uit Kabul’

De Nederlandse evacuatie uit Afghanistan in augustus 2021 verliep chaotisch. Minister Kaag van Buitenlandse Zaken en minister Bijleveld van Defensie kregen om die reden een motie van afkeuring van de Tweede Kamer. Ze legden daarop hun functie neer.

Zembla reconstrueert in ‘De hel van Kabul’ de laatste dagen van de Nederlandse aanwezigheid. In de uitzending is te zien dat het ministerie van Buitenlandse Zaken flink wat steken heeft laten vallen in de voorbereiding van de evacuatie.  Cees Roels, de plaatsvervangend ambassadeur in Kabul vertelt aan Zembla dat hij al weken vroeg om militaire steun voordat de Taliban op 15 augustus 2021 de stad innamen. Hij kreeg die steun niet.

Roels is een ervaren diplomaat die vaker in oorlogsgebieden heeft gewerkt. Hij neemt uiteindelijk in de nacht van 14 op 15 augustus zonder overleg met Den Haag de beslissing om de ambassade te verlaten en naar de luchthaven te vertrekken met zijn staf. Op de luchthaven probeert hij de evacuatie te regelen van de ruim driehonderd Nederlanders die op dat moment nog in Kabul zijn, en van de tolken en ander personeel dat voor Nederland heeft gewerkt.

Dat lukt slecht: er is geen goede telefoon- en internetverbinding. Bovendien is Roels voor de beveiliging van zichzelf en zijn team afhankelijk van Amerikaanse militairen. Die geven aan dat hij beter kan vertrekken. De Nederlandse overheid besluit om Roels te vervangen door ambassadeur Cecilia Wijgers. Zij krijgt militaire steun mee voor de evacuatie. Roels vertrekt op 17 augustus uit Kabul. Maar Wijgers arriveert pas twee dagen later.

In dat vacuüm gaan er zaken verschrikkelijk mis. Evacuees krijgen van Buitenlandse Zaken een mail om per direct naar de luchthaven te komen, waar zich ondertussen schrijnende taferelen afspelen. Wanhopige Afghanen proberen op de luchthaven te komen en klampen zich vast aan vleugels van vertrekkende vliegtuigen. De evacuees die het lukt om bij de luchthaven te komen, komen de poorten niet binnen. Amerikaanse militairen staan op het dak van de gate en houden iedereen op afstand. Ze staan urenlang in de chaos in een open riool bij de luchthaven en keren uiteindelijk onverrichter zake terug naar hun onderkomen in de stad.

Pas twee dagen na het vertrek van Roels, op 18 augustus 2021, om 23:00 uur, arriveert ambassadeur Cecilia Wijgers in Kabul, met haar team en commando’s gaan mee als militaire steun. De commando’s staan onder leiding van majoor Tijs. Van hem heeft Zembla beelden van zijn bodycam gekregen.

Majoor Tijs ziet meteen dat het een ongelooflijk ingewikkelde klus gaat worden om evacuees van buiten de poort de luchthaven binnen te krijgen. Het duurt drie dagen voordat dat voor het eerst lukt. De commando’s vinden vlakbij de Abbey gate, aan de oostkant van de luchthaven, een ongebruikte ingang. Daar maken ze een gat in het hek, en via dat gat krijgen ze mensen naar binnen. Deze plek noemen ze de Holland Spot.

In Nederland zijn er ondertussen verschillende teams aan het werk om mensen naar deze Holland Spot te gidsen. Eric Schouten bijvoorbeeld. Hij heeft een achtergrond in de luchtvaart en is gespecialiseerd in het bieden van hulp aan mensen in crisissituaties. Zijn bedrijf Dyami heeft tijdens de coronapandemie honderden mensen terug naar Nederland gekregen.

Schouten wordt half augustus benaderd door een aantal mensen die een groepsapp is gestart om in Kabul gestrande Nederlanders te helpen. Hij bouwt snel een netwerk op in Kabul en stuurt een team vrijwilligers  aan dat mensen probeert veilig naar de luchthaven te loodsen.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken zet intussen een team aan het werk om de Afghaanse tolken die recht hebben op een verblijf in Nederland naar de luchthaven te krijgen. Zembla ontdekt dat dat team enkel uit studenten bestaat. Het gaat om studenten die naast hun opleiding deelnemen aan het werkstudentprogramma van Defensie (Defensity College), een bijbaan van één à twee dagen in de week. “Ik dacht dat ik broodjes ging smeren, maar we moesten tolken contacteren en hen begeleiden naar het vliegveld”, vertelt één van hen aan Zembla.

Oud-topdiplomaat Pieter Feith oordeelt kritisch over de manier waarop Buitenlandse Zaken de werkstudenten heeft ingezet: “Een crisis moet worden beheerd door professionals. Ik vind dat dit niet kan, want je zadelt jonge mensen die niet eerder met dat bijltje hebben gehakt op met verantwoordelijkheden die gaan om mensenlevens.”

Terwijl zowel in Nederland als op de luchthaven van Kabul hard wordt gewerkt om zoveel mogelijk mensen te evacueren, komen er steeds duidelijkere signalen dat er een bomaanslag op handen is De vrijwilligers in Utrecht en de werkstudenten in Den Haag roepen mensen op de luchthaven te verlaten. Maar lang niet iedereen laat zich, na soms dagen wachten, en met zicht op vertrek, wegsturen. Het is 17:50 uur op donderdag 26 augustus als vlak bij de Holland Spot inderdaad een zware bom ontploft.  

Een paar uur na de aanslag vertrekt ambassadeur Cecilia Wijgers met haar team uit Afghanistan. Er is geen Nederlandse vertegenwoordiging meer aanwezig en de evacuatie is ten einde. Tot die donderdag hebben de werkstudenten en de vrijwilligers samen honderden Afghaanse tolken en Nederlanders in veiligheid gebracht. Maar er zijn nog een paar duizend mensen die in aanmerking komen voor een verblijf in Nederland achtergebleven in Afghanistan.

Bekijk de uitzending 'De hel van Kabul'

Zembla heeft aan het ministerie van Buitenlandse Zaken en aan het ministerie van Defensie om wederhoor gevraagd. Defensie gaf veel openheid van zaken, het ministerie van Buitenlandse Zaken gaf aan niet te willen reageren tot de evaluatie van de evacuatie ten einde is. Die evaluatie wordt uitgevoerd door een commissie die onder leiding staat van oud-topambtenaar Maarten Ruys. Uiterlijk 31 mei 2023 worden de conclusies verwacht.

Uit een onderzoek van de Britse universiteit van York blijkt dat Nederland op belangrijke punten slechter heeft gepresteerd dan andere NAVO-landen bij de evacuaties uit Afghanistan. Zo stonden tolken wel op de evacuatielijst, maar mochten andere medewerkers die de Nederlandse overheid jarenlang in Afghanistan hebben bijgestaan, pas na een aangenomen motie van D66-Kamerlid Belhaj ook mee. Omdat de toelatingscriteria voor een evacuatie naar Nederland pas tijdens de evacuatie aangepast werden, waren honderden mensen die ineens ook in aanmerking kwamen niet op tijd op het vliegveld. Zij bleven hierdoor achter, met gevaar voor eigen leven.

Inmiddels heeft het ministerie van Buitenlandse Zaken een aantal veranderingen doorgevoerd na de evacuatie uit Kabul. Zo is er een Departementaal Crisiscentrum (DCC) opgericht zodat er in volgende crises adequater gereageerd kan worden. Het crisiscentrum bestaat uit een aantal vaste medewerkers en een crisiscoördinator.  Mensen met ruime ervaring vanuit eerdere crisissituaties bij Buitenlandse Zaken wordt gevraagd om bij te springen als dat nodig is.