Dit is ons dossier over Schiphol

Op de luchthaven Schiphol werken ongeveer 20.000 platformmedewerkers. Die staan dag in dag uit tussen de uitlaatgassen van vliegtuigen. Dat is schadelijk, er komt onder andere ultrafijnstof bij vrij. Wat betekent de luchtverontreiniging op Schiphol voor de mensen die er werken en worden ze daar voldoende tegen beschermd? In dit artikel lees je wat Zembla hierover ontdekte in de uitzending ‘Ziek van Schiphol’ uit december 2021 en wat er vervolgens is gebeurd.

Dit verhaal in het kort

- Platformmedewerkers van Schiphol lopen het risico om ernstig ziek te worden omdat ze in de giftige uitlaatgassen van vliegtuigen werken. Tientallen medewerkers vertellen in december 2021 aan Zembla over gezondheidsklachten.
- Zembla ontdekt dat KLM en Schiphol al 15 jaar op de hoogte zijn van de problemen, maar onvoldoende hebben gedaan om medewerkers te beschermen.
- De Tweede Kamer vraagt in 2019 al om een onderzoek naar de gezondheid van platformmedewerkers.
- Minister Harbers van Infrastructuur en Waterstaat noemt het Zembla-onderzoek ‘zorgwekkend’. Hij stelt een taskforce in. Het ministerie is geïrriteerd over de houding van KLM in dit dossier, die is te terughoudend.
- De arbeidsinspectie start een onderzoek en grijpt - ruim een jaar na de uitzending - in bij de luchthaven. Zo eist de toezichthouder nu dat alle dieselvoertuigen en -apparaten op het platform van de luchthaven vervangen worden voor elektrisch varianten.

“Het is het zwaarste werk voor de laagste lonen.” Dat zegt Gerben de Jong in december 2021 tegen Zembla. De Jong werkt sinds 2006 op het platform van Schiphol in dienst van KLM. Sinds een paar jaar is hij leidinggevende. Gerben is een van de 20.000 platformmedewerkers op de luchthaven. Platformmedewerkers zijn de mensen die op de luchthaven al het werk ‘onder de vleugel’ doen: het in- en uitladen van koffers, het bevoorraden van vliegtuigen, de brandstof bijvullen, noem maar op. Het is zwaar fysiek werk.

Het werk is niet alleen fysiek zwaar, medewerkers worden er ook ziek van. Tientallen platformmedewerkers melden zich bij Zembla en vertellen, meestal anoniem, over de gezondheidsklachten die zij zelf hebben en die ze bij collega’s zien. Zembla hoort van de medewerkers over problemen met ademhaling, benauwdheid en astma, chronische ziektes zoals de longziekte COPD, hartkwalen en veel verhalen over kanker, ook bij mensen op jonge leeftijd. Gerben de Jong vertelt: “Ik ken geen enkele collega of oud-collega met een andere doodsoorzaak dan kanker.”

Hoewel filmen op het platform streng verboden is, ontvangt Zembla tientallen filmpjes waarin te zien is hoe vertrekkende en aankomende vliegtuigen minutenlang met hun motoren in de richting van de platformmedwerkers blazen. Deze ‘jetblast’- situaties komen soms wel twintig keer op een dag voor, vertellen de medewerkers. Dat blijkt ook uit meldingen die medewerkers bij KLM hebben gedaan hierover. Veel van de meldingen zijn in het bezit van Zembla. Volgens de medewerkers wordt er niets met de meldingen gedaan. 

Doordat de medewerkers meerdere keren per dag in de ‘jetblast’ staan, worden ze blootgesteld aan zeer hoge concentraties ultrafijnstof. Ultrafijnstof zijn zulke kleine deeltjes stof dat ze door de longblaasjes heen gaan en zo in het bloed komen en zo ook andere organen kunnen bereiken.

Uit een intern onderzoek uit 2007, dat Zembla in handen krijgt, blijkt dat Schiphol en KLM 15 jaar geleden al op de hoogte worden gesteld van het gevaar van de uitstoot uit vliegtuigmotoren voor hun werknemers. De arbodeskundigen van beide bedrijven waarschuwen in een rapport dat het om “kankerverwekkende stoffen” gaat die ook “schade aan de hartfunctie” kunnen geven.

Ze concluderen dat “in tegenstelling tot de eerdere onderzoeken op Schiphol” er inmiddels aanleiding is voor “alertheid”. En dat er daarom naar gestreefd moet worden om blootstelling “zo ver mogelijk terug te dringen”. Volgens deskundigen is dat niet gebeurd. Arbeidshygiënist Tamara Onos zegt daarover in Zembla: “Je hebt de medewerkers de afgelopen 15 jaar lang blootgesteld terwijl dat niet nodig is.”

In 2017 start het RIVM een onderzoek naar het gezondheidsrisico van ultrafijnstof op de omwonenden van Schiphol. De conclusie van het onderzoek komt in 2019 en daaruit blijkt dat kinderen, vooral kinderen die al bestaande luchtwegproblemen hebben, meer klachten hebben en meer medicijnen gebruiken op dagen dat er verhoogde concentraties ultrafijnstof zijn. Klachten zijn kortademigheid en piepende ademhaling.

Naar aanleiding van de uitkomsten van dit RIVM-onderzoek, komt vakbond FNV in actie. Als kinderen in de omgeving van Schiphol al klachten krijgen door ultrafijnstof, wat betekent dat dan wel niet voor de medewerkers die middenin de uitlaatgassen staan? 

De vakbond zet een enquête uit onder medewerkers van Schiphol om meer te weten te komen over hun gezondheid. Uit de enquête blijkt dat medewerkers op het platform bovengemiddeld vaak hartklachten hebben, maar ook problemen hebben met hun luchtwegen en hun longen. “Wij schrokken van die uitkomsten omdat ze zo anders waren dan het landelijke gemiddelde.” Dat zegt Joost van Doesburg, destijds campagneleider FNV Schiphol in 2021 tegen Zembla.

Ook de Tweede Kamer komt in actie na de uitkomsten van het RIVM-onderzoek. Een ruime Kamermeerderheid vraagt in 2019 om een onderzoek naar de gezondheid van platformmedewerkers. De Kamer wil dat dit wordt meegenomen in het vervolgonderzoek van het RIVM bij omwonenden. Maar dat gebeurt niet. In september 2021 komt het RIVM na een uitgebreide verkenning tot de conclusie dat ze dit gezondheidsonderzoek niet kunnen meenemen in het lopende onderzoek naar omwonenden.

Zembla ontdekt dat KLM niet aan dat verkennende onderzoek heeft meegewerkt. Vakbond FNV heeft nog met twintig medewerkers voor het hoofdkantoor van KLM gestaan om te vragen om mee te doen, maar KLM wilde de medewerkers niet te woord staan, vertelt campagneleider Joost van Doesburg: “Het hek bleef dicht en er werden extra beveiligers ingehuurd om ons buiten te houden. Ze willen de discussie niet aan en ze willen het probleem niet onder ogen komen. Want dit kan eventueel de bedrijfsvoering schaden.”

Schiphol heeft intussen het gezondheidsonderzoek naar zich toegetrokken. TNO voert dat onderzoek midden in de eerste corona-lockdown uit, waardoor er metingen zijn verricht op een moment dat er veel minder vliegverkeer was dan normaal. Ook zijn de metingen alleen aan de randen van de het vliegveld gedaan, en niet op plekken waar de platformmedewerkers staan. 

Desondanks zijn de uitkomsten, die in september 2021 bekend worden gemaakt, verontrustend: er werden piekconcentraties van wel acht miljoen deeltjes ultrafijnstof per kubieke centimeter gemeten. Arbeidshygienist Tamara Onos zegt daarover: “Je kan je voorstellen dat je longen er geen raad mee weten als je dat inademt. Dat moet schade geven.” Maar om echt in kaart te brengen wat het risico is voor de medewerkers, is er echter meer nodig, zoals een persoonlijk blootstellingsonderzoek.

Op de luchthaven van Kopenhagen in Denemarken zijn jaren geleden al persoonlijke blootstellingsonderzoeken gedaan en zijn er maatregelen getroffen. Zo worden daar de vliegtuigen van en naar de start- en landingsbaan gesleept en wordt daar pas de motor gestart. Ook worden long- en blaaskanker en de longziekte COPD door de overheid erkend als beroepsgerelateerde ziekte.

De Tweede Kamer heeft gevraagd of een blootstellingsonderzoek ook in Nederland kan worden uitgevoerd. Begin 2021 zegt toenmalig minister van Verkeer en Waterstaat Cora van Nieuwenhuizen dat ze dat niet wil doen omdat volgens haar de Deense meetmethodes niet ‘betrouwbaar genoeg’ zouden zijn. In Zembla reageren de Deense onderzoekers met verbijstering op dit commentaar van de minister.

De Schiphol Group laat in een reactie op het onderzoek van Zembla weten dat ze samen met de luchtvaartsector onderzoeken hoe ze medewerkers beter kunnen beschermen tegen ultrafijnstof. Schiphol zegt uiterlijk in 2030 de vliegtuigen naar de startbaan te gaan slepen. Medewerkers vinden dat onbegrijpelijk, want waarom zou je wachten. 

Na de Zembla-uitzending in december 2021 reageert minister van Verkeer en Waterstaat Mark Harbers op Kamervragen. Hij noemt het beeld dat wordt geschetst over de gezondheidsrisico’s van de platformmedewerkers ‘zorgwekkend’. Later ontdekt Zembla dat achter de schermen op het ministerie grote irritatie is over de houding van KLM in dit dossier. Dat is terug te lezen in documenten die zijn vrijgekomen via een beroep op de Woo (Wet open overheid).

Rondom de Zembla-uitzending wordt er een gesprek gepland tussen de top van het ministerie en de top van KLM. Uit de notitie die als voorbereiding voor het gesprek wordt gebruikt, blijkt de ontevredenheid over de houding van het bedrijf. Zo vindt het ministerie dat KLM niet goed meewerkt “aan onderzoek naar de gezondheid van medewerkers en de verbetering van de arbeidsomstandigheden.” Terwijl het ministerie het van het “grootste belang” vindt dat het ultrafijnstofdossier “voortvarend wordt opgepakt”.

Screenshot van de notitie:

Minister Harbers kondigt na de uitzending aan dat er een taskforce komt die onderzoek gaat doen naar de gezondheidstoestand van medewerkers. Ook vakbond FNV neemt deel aan deze taskforce. Uit de eerder genoemde Woo-documenten blijkt dat KLM liever geen onafhankelijke voorzitter wil voor deze groep. Uiteindelijk wordt de voorzitter van de taskforce Wim Mul, hij werkte tot 2012 als HR-directeur bij Schiphol Group.

In een brief hierover aan de Tweede Kamer schrijft de minister dat de taskforce in 2023 een persoonlijk blootstellingsonderzoek opzet. Het onderzoek zal met een onafhankelijk kennisinstituut worden uitgevoerd, het ministerie pleitte eerder voor het RIVM. Ook wordt er gekeken naar een manier om de gezondheid van de platformmedewerkers in kaart te brengen.

Ook wordt door de taskforce onderzocht met welke maatregelen de blootstelling van platformmedewerkers aan de uitlaatgassen van vliegtuigen kan worden verminderd. Er wordt gekeken naar ‘aanpassen van vertrek- en aankomstprocedures’ zoals het slepen van vliegtuigen. Het zoeken naar een alternatief voor taxiën, zonder het gebruik van vliegtuigmotoren is echter een ‘lange termijn maatregel’, zo is te lezen in de brief.

Na de uitzending in december 2021 startte de arbeidsinspectie een onderzoek naar het gevaar van ultrafijnstof voor de platformmedewerkers op Schiphol. Het onderzoek zou begin 2022 zijn afgerond. Maar begin 2023 is er nog steeds niet ingegrepen, blijkt uit een rondgang van Zembla.

In maart 2022 ontvingen Schiphol en negen afhandelingsbedrijven, waaronder KLM, een handhavingsbrief van de arbeidsinspectie. De bedrijven kregen twee weken de tijd om te reageren waarna de arbeidsinspectie haar definitieve eis om de arbeidsomstandigheden van de medewerkers te verbeteren, bekend zou maken.

Maar die deadline, en ook volgende deadlines werden niet gehaald. Schiphol en de afhandelingsbedrijven hebben meerdere keren uitstel gekregen van de arbeidsinspectie. De arbeidsinspectie geeft in een reactie toe dat het erg ongebruikelijk is dat het zo lang duurt voordat er een eis wordt geformuleerd. “Dat kan ik niet ontkennen,” zegt de woordvoerder.

Onderzoeksjournalist Roelof Bosma over het dossier bij De Nieuws BV: 

Een opmerkelijke ontwikkeling in het dossier is het vertrek van FNV-campagneleider Joost van Doesburg naar de Schiphol Group. In de Zembla-uitzending uit 2021 trok Joost van Doesburg hard van leer tegen Schiphol en KLM. Het is daarom een opmerkelijke stap dat hij daar nu in dienst treedt.

De officiële reactie van de FNV is dat Van Doesburg deze stap wordt gegund en dat hij daar wellicht verder kan met zijn strijd om de positie van platformmedewerkers te verbeteren. Maar achter de schermen zijn FNV-ers er niet over te spreken. ‘Moreel onacceptabel’ noemt een oud-vakbondsbestuurder de stap.

Onderzoeksjournalist Roelof Bosma vertelt hierover in de Zembla Podcast: “De FNV heeft nu wel een probleem, want hun beste man is van het dossier. Daardoor loopt dit dossier weer vertraging op.” Ondertussen is er ruim een jaar na de onthullingen van Zembla voor de platformmedewerkers niks verbeterd aan hun situatie.

Begin februari 2023 tikt de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) Schiphol op de vingers. Vliegtuigen die op het platform van Schiphol staan te wachten, gebruiken te vaak de vervuilende ingebouwde hulpmotor van het vliegtuig (de zogeheten APU). De inspectie controleerde in tien maanden tijd (tussen oktober 2021 en juli 2022) meer dan 1500 vliegtuigen op Schiphol. Een derde stond er met draaiende hulpmotoren. Schiphol moet vóór 1 maart 2023 met een actieplan komen met concrete maatregelen om dit te verminderen. 

Acht luchtvaartmaatschappijen, waaronder KLM, kregen een waarschuwing voor ongeoorloofd gebruik van de hulpmotoren. Bij KLM zijn na die waarschuwing opnieuw overtredingen geconstateerd. Daarom legt de inspectie KLM in het najaar van 2023 een dwangsom op. De luchtvaartmaatschappij maakt volgens de dienst nog steeds te vaak ongeoorloofd gebruik van vervuilende hulpmotoren van haar vliegtuigen op het platform van Schiphol.

Ruim een jaar na de Zembla-uitzending over de blootstelling van platformmedewerkers aan giftige stoffen, grijpt de Arbeidsinspectie nu in bij de luchthaven. Dat blijkt uit vertrouwelijke documenten van de inspectie in handen van Zembla. Bij controles op het vliegveld heeft de toezichthouder meerdere overtredingen van de Arbowet geconstateerd.

“Werknemers worden continu blootgesteld aan uitlaatgassen”, concludeert de inspectie. De toezichthouder komt daarom met een lijst aan eisen waaraan Schiphol, KLM zeven andere bagage-afhandelingsbedrijven spoedig moeten voldoen. Zo moet Schiphol uiterlijk aan het einde van dit jaar een deel van alle dieselvoertuigen en dieselapparaten op het platform vervangen voor elektrische varianten.

Begin 2024 eist de Arbeidsinspectie opnieuw ingrijpende maatregelen van Schiphol wegens kankerverwekkende vliegtuiguitstoot. De inspectie vroeg het RIVM om een inventarisatie van alle bestaande literatuur uit te voeren. Daaruit blijkt dat in vliegtuiguitstoot in totaal 142 stoffen zitten, waarvan er 44 geclassificeerd zijn als kankerverwekkend. Uitgebreide kritiek van Schiphol en luchtvaartmaatschappijen leidde niet tot andere conclusies: de arbeidsinspectie houdt vast aan de eerder gestelde eisen die Schiphol dwingen om zijn personeel beter te beschermen tegen blootstelling aan kankerverwekkende stoffen, zoals het Arbobesluit voorschrijft.

Eén van de meest vergaande maatregelen is dat vliegtuigen die aankomen op Schiphol vanaf 2028 niet meer met draaiende motoren op het platform rond de gates mogen staan, omdat daar de meeste mensen werken.

Ook moet Schiphol uiterlijk 1 april 2024 de draaitijd van vliegtuigmotoren minimaliseren door alle vliegtuigen te laten taxiën op het minimale aantal motoren. 

Eind 2030 mogen alle aankomende en vertrekkende vliegtuigen alleen nog emissievrij taxiën op het platform van Schiphol. 

Kijk en luister de verhalen over dit dossier: 

De uitzending 'Ziek van Schiphol' 

De Zembla Kort - een samenvatting van de uitzending - op YouTube: 

Zembla Podcast: Waarom Schipholmedewerkers het risico lopen om ernstig ziek te worden

Zembla Podcast: Update: opmerkelijke ontwikkelingen in ons 'Ziek van Schiphol'-dossier