Dit is ons dossier over bestrijdingsmiddelen

Wetenschappers maken zich zorgen over de gezondheidsrisico's van bestrijdingsmiddelen op omwonenden en boeren. Zembla onderzoekt sinds 2011 de blootstelling aan schadelijke bestrijdingsmiddelen - en wat de overheid doet om burgers te beschermen. In dit dossier lees je wat Zembla ontdekte en wat er sindsdien gebeurde.

Bekijk dit verhaal in het kort op YouTube:

Dit verhaal in het kort

- Nederland teelt en exporteert jaarlijks miljoenen bloembollen. Bij de teelt worden veel verschillende soorten landbouwgif per hectare gebruikt tegen schimmels en insecten. Dat gif komt door verwaaiing en verdamping terecht in de lucht en in het oppervlaktewater.
- Omwonenden maken zich zorgen over de gevolgen van gewasbeschermingsmiddelen voor hun gezondheid. Het gif heeft met name effect op kinderen die nog in ontwikkeling zijn, zeggen deskundigen.
- Zembla krijgt in 2019 onderzoek in handen waaruit blijkt dat bollengif wordt aangetroffen in tuinen, in huizen en zelfs in de urine van baby’s.
- In Frankrijk is Parkinson onder agrariërs sinds 2012 erkend als beroepsziekte. Daarmee wordt een verband gelegd tussen de ziekte en de blootstelling aan landbouwgif. In Nederland is het RIVM bezig met een groot, meerjarig onderzoek naar de gezondheidseffecten van bestrijdingsmiddelen. Daarbij wordt ook naar Parkinson gekeken.
- Het Ctgb is de instantie die bepaalt welke bestrijdingsmiddelen op de markt worden toegelaten. Zembla ontdekt in 2023 dat de instantie gevaren van landbouwgif structureel wegredeneert.

In 2011 maakt Zembla een eerste uitzending over Gif in de bollenstreek.

Vrolijk gekleurde bollenvelden zijn oer-Hollands, trekken veel toeristen en de sierteeltproducten leveren onze economie veel geld op. Maar de keerzijde is de enorme hoeveelheid landbouwgif die nodig is om de bloembollen te beschermen tegen schimmels en insecten.

In Nederland gebruiken we veel bestrijdingsmiddelen: onkruidverdelgers, insecticiden en schimmelbestrijders. Toxicoloog prof. L. Reijnders zegt: “We gebruiken in Nederland veel meer dan in bijna alle andere landen. We zijn samen met Japan en België recordhouder per hectare wat we aan bestrijdingsmiddelen gebruiken.”

De teelt van bloemen heeft zich sterk uitgebreid, ook buiten de traditionele bollenstreek. In Drenthe bijvoorbeeld bedraagt de lelieteelt in 2011 meer dan 700 hectare. En nergens wordt zoveel gif gebruikt als bij de lelies. Hans van der Heijden uit het Drentse Vledder is in 2011 een van de grootste leliekwekers van Nederland. Per jaar verkoopt hij meer dan 25 miljoen bollen. Hij legt uit dat de bloembol niet zonder bestrijdingsmiddelen kan. Van der Heijden: "Als we dat niet zouden doen, dan zouden ze verrotten. We hebben zolang doorgekruist en veredeld dat we steeds zwakkere planten maken. De hele samenleving wil graag een mooie bos bloemen en daarvoor hebben we veel beschermingsmiddelen nodig."

Die gewasbeschermingsmiddelen komen door verwaaiing en verdamping ook terecht in de lucht en in het oppervlaktewater. Kleine deeltjes landbouwgif kunnen zich kilometers ver verspreiden en neerdalen in tuinen en huizen. Dat het ongezond is om groente en fruit te eten waar te veel bestrijdingsmiddelen op zitten, weten veel mensen wel. Maar er is weinig bekend over de risico’s voor omwonenden van de pesticiden die zich via de lucht verspreiden.

Artsen, toxicologen, milieudeskundigen en burgers maken zich grote zorgen over de gevolgen van gif in de leefomgeving. “Er is nooit goed onderzoek gedaan naar de blootstelling en de gevolgen voor burgers,” zegt toxicoloog De Wolff. Kinderarts Sauer stelt in de uitzending dat bestrijdingsmiddelen met name effect hebben op kinderen die nog in ontwikkeling zijn: “We weten dat als deze kinderen op jonge leeftijd worden blootgesteld aan deze stoffen, dat dat later een schadelijk effect kan hebben.”

Boeren dragen beschermende pakken en handschoenen tijdens het spuiten van landbouwgif. Maar mensen die in de buurt wonen, hebben die bescherming niet. Omwonenden in Drenthe en Noord-Holland willen daarom dat er een grootschalig onderzoek komt naar de gevolgen van het gif op de gezondheid.

“Alle middelen die we toestaan, voldoen aan de normen die we hebben afgesproken,” zegt directeur B. Bosveld van het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) in 2011 tegen Zembla. Maar, het risico voor omwonenden wordt niet specifiek meegenomen in de beoordeling van de toelating van bestrijdingsmiddelen. Ook de toxiciteit van gebruik van meerdere bestrijdingsmiddelen tegelijkertijd wordt niet beoordeeld door het Ctgb.

De normen die er zijn, zijn daarom achterhaald, zegt hoogleraar toxicologie Martin van den Berg. “Dat biedt burgers een schijnzekerheid.” Ook hij pleit daarom voor een grootschalig onderzoek. “De enige manier om er achter te komen is door te kijken of er bijvoorbeeld in de urine van omwonenden meer bestrijdingsmiddelen zitten dan bij een stadsbewoner. Pas dan kun je een uitspraak doen over de blootstelling.”

Na de uitzending in 2011 vragen minister Schippers van Volksgezondheid en staatssecretaris Atsma van Milieu de Gezondheidsraad om een advies naar de gezondheidsgevolgen van de blootstelling aan gewasbeschermingsmiddelen op omwonenden. 

Kun je veilig wonen naast een bollenveld? Als een zwangere vrouw in de buurt woont van bollenvelden, dan kan het ongeboren kind schade oplopen door gebruik van bestrijdingsmiddelen, zegt kinderarts Pieter Sauer.

In 2013 maakt Zembla de uitzending Lelies met een luchtje waarin omwonenden van lelievelden in Drenthe, Overijssel, Friesland en Zeeland hun zorgen uiten. Zembla onderzoekt wat de overheid doet om haar burgers te beschermen tegen de risico’s van landbouwgif.

Omwonenden in Oudewirdum klagen in 2013 over luchtwegproblemen, huiduitslag en brandende ogen na een storm. Ze zijn bezorgd over verstuiving van het landbouwgif dat door de bollenboeren in de omgeving wordt gebruikt. Weersomstandigheden hebben invloed op de verspreiding van bestrijdingsmiddelen, zegt hoogleraar Toxicologie Martin van den Berg. Maar - er zijn in Oudewirdum geen overtredingen geconstateerd, zegt de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA).

Omwonenden hebben het gevoel dat hun zorgen gebagatelliseerd worden. De boeren die de bestrijdingsmiddelen gebruiken, hebben daar een vergunning voor en de middelen zijn wettelijk toegestaan. De NVWA beroept zich bij onderzoek op die wettelijke kaders. “Ze kijken alleen juridisch en negeren daarmee de problemen,” zegt GGD-arts Frank Duijm. Hij is gespecialiseerd in bestrijdingsmiddelen en neemt de zorgen van omwonenden zeer serieus.

Het onderzoek naar blootstelling van omwonenden, waar in 2011 naar aanleiding van eerder onderzoek van Zembla om was gevraagd, blijkt nog niet van de grond te zijn gekomen. Zembla krijgt de conceptversie van een advies van de Gezondheidsraad in handen. Daarin staat: “Er is voldoende reden voor blootstellingsonderzoek en voor aanpassing van de toelatingsprocedure voor gewasbeschermingsmiddelen.”

Vóór dat onderzoek af is moeten voorzorgsmaatregelen worden genomen, vindt kinderarts Sauer. “We moeten geen bollen telen vlak naast woonhuizen, vlak naast een dorp, vlak naast een school.” Zo’n spuitvrije zone zien telers en land- en tuinbouworganisatie LTO niet zitten. “Iedereen wijst naar elkaar en de boer hij ploegde voort,” stelt GGD-arts Duijm. 

In 2019 volgt de derde uitzending van Zembla over de gezondheidsrisico’s van bestrijdingsmiddelen in de landbouw. De uitzending Bollengif in babyluier gaat over het langverwachte blootstellingsonderzoek, dat door het RIVM is gedaan en dat Zembla in handen kreeg.

Uit het onderzoek van het RIVM blijkt dat omwonenden meer en langer worden blootgesteld aan bollengif dan gedacht. In tuinen en ook binnenhuis worden resten van bestrijdingsmiddelen aangetroffen. Het zit zelfs in de urine van baby’s. En, de middelen blijven ook langer in de lucht aanwezig dan eerder gedacht. Wat dat betekent voor de gezondheid moet nog verder worden onderzocht, stellen de onderzoekers.

De resultaten van het onderzoek zorgen voor veel ophef. Omwonenden vertellen in Zembla dat ze zich steeds meer zorgen maken over de oprukkende lelieteelt en het gif dat pal naast hun huis wordt gespoten. Gezinnen voelen zich opgesloten in hun eigen huis. Want juist jonge kinderen en de vrucht van een zwangere vrouw zijn extra kwetsbaar voor bestrijdingsmiddelen.

Bij wie kunnen burgers aankloppen, vraagt huisarts en plattelandsbewoner Martijn Molema zich af. “Steevast krijg ik te horen: we hebben geen instrumenten, iedereen houdt zich aan de regels.” Burgers en boeren komen er samen niet uit.

De discussie verhardt, stelt ook landbouwminister Carola Schouten. “Partijen staan tegenover elkaar.” Maar, er zijn geen gemakkelijke oplossingen voor de korte termijn, stelt zij in een Kamerbrief als reactie op het onderzoek van het RIVM.

Het College voor de Toelating van Gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) bepaalt namens de overheid welke bestrijdingsmiddelen zijn toegestaan. Volgens het Ctgb zijn de metingen uit het blootstellingsonderzoek onder de veilige norm. Er zijn volgens het Ctgb dus geen gezondheidsrisico’s voor omwonenden.

Over die veilige norm valt te twisten, stelt kinderarts Pieter Sauer: “Dat kun je niet weten omdat de gezondheidsrisico’s niet zijn onderzocht.” Bovendien wordt bij de risicobeoordeling van bestrijdingsmiddelen nog steeds niet gekeken naar mengseltoxiciteit als meerdere middelen worden gebruikt. Ook wordt geen rekening gehouden met het landbouwgif dat nu in huisstof blijkt te zitten.

Later in 2019 maakt Zembla de uitzending Parkinson op het platteland over een boerendrama. Zembla spreekt de familie van Ted Blom, een boer in Hauwert in West-Friesland, die op 47-jarige de diagnose Parkinson krijgt en in 2017 overlijdt.

Boerenzoon Jim schreef de redactie van Zembla een brief over de ziekte van zijn vader,  naar aanleiding van eerdere Zembla-uitzendingen over de risico’s van landbouwgif.

Op het land van Ted Blom werden in het verleden veel bestrijdingsmiddelen gebruikt. In de omgeving van Ted Blom lijden verschillende landbouwers aan de ziekte. Jim Blom vond bij navraag 12 mensen in een straal van een kilometer, die allemaal aan Parkinson lijden.

Parkinson is een vrij zeldzame en ongeneeslijke hersenziekte. Patiënten krijgen uitvalsymptomen in bewegen, spraak en denken. In Nederland zijn zo’n 50.000 patiënten bekend. In Frankrijk is Parkinson sinds 2012 erkend als officiële beroepsziekte. De Tweede Kamer roept het kabinet op om te onderzoeken of dit ook in Nederland mogelijk is.

Over de risico’s van bestrijdingsmiddelen werd in het verleden in de landbouw niet gepraat, vertelt Ellie van Schagen-Koomen, dochter van een bollenteler in de uitzending. Zij heeft al dertig jaar Parkinson. Persoonlijke bescherming, zoals pakken of maskers, werden vroeger niet gebruikt als bestrijdingsmiddelen werden ingezet.

Hoogleraar Toxicologie Martin van den Berg van de Universiteit van Utrecht noemt een aantal beruchte (en inmiddels verboden) bestrijdingsmiddelen waarvan inmiddels bekend is dat ze mede verantwoordelijk kunnen zijn voor het ontstaan van Parkinson. De risico’s van de huidige middelen zijn soms nog onbekend.

Het RIVM is in 2019 bezig met een groot, meerjarig onderzoek naar de gezondheidseffecten van bestrijdingsmiddelen. Daarbij wordt ook naar Parkinson gekeken.

Luister hier de podcast: Parkinson op het platteland

In de zomer van 2023 komt een Nederlandse rechtbank tot een opmerkelijk oordeel: een bollenteler in het Drentse Boterveen moet per direct stoppen met het gebruik van bestrijdingsmiddelen. De zaak is aangespannen door bezorgde bewoners. Zij vrezen voor hun gezondheid.

De bollenteler gaat in beroep tegen de uitspraak - de middelen die hij gebruikt zijn immers wettelijk toegestaan. Een paar maanden later beslist een hogere rechter dat het spuitverbod van tafel gaat. De rechtszaken zetten de verhoudingen in de plattelandsgemeenschap op scherp. De teler dreigt de schade – naar eigen zeggen miljoenen euro’s - te gaan verhalen op omwonenden. Die voelen zich geïntimideerd en door de overheid in de steek gelaten.

Zembla maakt hierover in 2023 de uitzending Bollengif in Boterveen.

De Zweedse chemicus Axel Mie vertelt in de uitzending dat hij verschillende zorgwekkende onderzoeken naar bestrijdingsmiddelen ontdekte, die niet in de Europese toelatingsprocedure waren opgenomen. Fabrikanten van bestrijdingsmiddelen hielden de onderzoeken in het verleden achter, concludeert hij. Mie noemt dat ‘in strijd met de wet, onwetenschappelijk en onethisch.’

Zembla ontdekt dat het College voor Toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) in Nederland gevoelige informatie over de risico’s van landbouwgif bagatelliseert. Het Ctgb is verantwoordelijk voor het toetsen van de veiligheid van bestrijdingsmiddelen. Deskundigen plaatsen daarom vraagtekens bij de objectiviteit en onafhankelijkheid van het Ctgb.

Landbouwminister Adema kondigt naar aanleiding van de uitzending van Zembla aan, een analyse te willen laten uitvoeren naar de tekortkomingen in de toelatingsprocedure voor bestrijdingsmiddelen.

In Europa is ondertussen eind 2023 gestemd vóór verlenging van de toelating van de omstreden onkruidverdelger glyfosaat (beter bekend als bijvoorbeeld het veelgebruikte Roundup van fabrikant Monsanto). Minister Adema pleitte achter de schermen voor een verbod, onthult Zembla. Maar zijn voorstel stuitte op verzet binnen de regeringscoalitie van VVD, CDA, D66 en CU.

Uiteindelijk onthield Adema zich namens Nederland van stemming – ondanks een motie van de Tweede Kamer die hem opriep om tégen verlenging te stemmen. De Europese Commissie staat gebruik van glyfosaat nog eens tien jaar toe. Wel zijn er nieuwe voorwaarden en beperkingen. 

In de uitzending Glyfosaat, de goedkeuring van gif onderzoekt Zembla die verlenging van het gebruik van glyfosaat. Deskundigen stellen tegenover Zembla dat de Nederlandse toelatingsautoriteit, het Ctgb, bij de beoordeling van glyfosaat ‘vooringenomen’ te werk is gegaan, en dat aanwijzingen dat glyfosaat kanker kan veroorzaken ‘systematisch zijn weggeredeneerd’.

Kijk hier de uitzending Glyfosaat, de goedkeuring van gif:

In het voorjaar van 2024 concludeert de Noordelijke Rekenkamer in een rapport dat de provincie Drenthe ‘nagenoeg onbeperkt’ ruimte biedt aan bollentelers. Drenthe heeft nauwelijks eigen regels voor het reduceren van bestrijdingsmiddelen en maakt vooral vrijwillige afspraken met bollentelers over het gebruik ervan. Dat is ‘geen effectief beleid’ om de schade aan mens en milieu door bestrijdingsmiddelen te minimaliseren. De provincie laat daarmee kansen liggen om de risico's van bestrijdingsmiddelen te verminderen en de zorgen van omwonenden weg te nemen, staat in het rapport.

In het voorjaar van 2024 legt de rechter opnieuw een spuitverbod op, dit keer voor een lelieteler in Sevenum (Limburg). Volgens de rechtbank in Roermond is ‘ernstige gezondheidsschade’ voor bewoners van de naastgelegen woonwijk niet uit te sluiten en dient uit voorzorg daarvoor het 'commerciële belang’ van de teler te wijken.

Luister hier de podcast De gevaren van landbouwgif

Begin september 2024 roept hoogleraar Milieubiologie Geert de Snoo (Universiteit Leiden) op om alle toegelaten bestrijdingsmiddelen te herbeoordelen. De Snoo is oud-collegelid van bestrijdingsmiddelenautoriteit Ctgb, directeur bij het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en directeur onderzoeksbeleid van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. De oproep wordt ondersteund door andere toonaangevende deskundigen.

De Snoo stelt dat bij de toelating van bestrijdingsmiddelen een “verkeerde” rekenmethode wordt gebruikt, waardoor kankerverwekkende effecten worden onderschat.  Hij spreekt van “slechte wetenschap” en “slechte statistiek”.

Zo is bij de herbeoordeling van glyfosaat gebruik gemaakt van een zogenoemde tweezijdige test. Volgens De Snoo “slaat het nergens op” om pesticiden tweezijdig te testen: “We gaan er niet vanuit dat de bestrijdingsmiddelen die we buiten gebruiken een genezende werking hebben.” Het gebruik van de eenzijdige test is volgens de hoogleraar veel preciezer. En het gebruik van de verkeerde test kan de indruk wekken dat er niks aan de hand is, terwijl het landbouwgif in kwestie wel degelijk kankerverwekkend kan zijn.

Ons onderzoek naar bestrijdingsmiddelen gaat verder. Welke invloed heeft de pesticide-industrie op de toelating van glyfosaat? Zembla duikt in deze uitzending in de wondere wereld van de ‘twijfelbrigade’. We reizen af naar de Verenigde Staten, waar chemiereus Bayer wordt aangeklaagd door kankerpatiënten die zeggen ziek te zijn geworden door glyfosaat. Het bedrijf heeft inmiddels al voor miljarden dollars schikkingen getroffen en is door jury’s veroordeeld tot het betalen van hoge schadevergoedingen.

We spreken daar met een van de belangrijkste advocaten die tegen de multinational heeft geprocedeerd. Uit rechtbankstukken blijkt hoe het bedrijf actief de beeldvorming probeert te beïnvloeden om zo het zeer winstgevende product op de markt te houden. Deze tactieken zijn zeer succesvol. Het effect ervan is zelfs terug te zien bij gerenommeerde media. Ook in Nederland.

Zembla komt één van de ‘merchants of doubt’ van de industrie op het spoor; een Amerikaanse wetenschapper wiens naam opduikt in het Europese glyfosaatdossier. Eerder trok deze consultant in opdracht van de industrie de gevaren van dieselrook en asbest in twijfel. We ontdekken dat zijn banden met de glyfosaatfabrikant hechter zijn dan dat hij doet voorkomen.

Luister hier de podcast 'De twijfelbrigadiers van de pesticide-industrie'