Dit is ons dossier over de risico’s van sporten op kunstgras met rubberkorrels

Veel kunstgrasvelden in Nederland zijn bestrooid met rubberkorrels van vermalen autobanden. In die korrels zitten veel giftige stoffen. Wat zijn de risico’s voor mens en milieu? Zembla maakte sinds 2016 drie uitzendingen over dit onderwerp. 

Dit verhaal in het kort


-Op zo’n 2000 sportvelden in Nederland ligt kunstgras met gemalen autobanden. -In die banden zitten schadelijke stoffen zoals zink, lood, benzeen en zogenaamde PAK’s(polycyclische aromatische koolwaterstoffen), die kanker kunnen veroorzaken.
-Volgens de overheid zijn er geen gezondheidsrisico’s voor sporters op kunstgrasvelden. Maar dat oordeel is gebaseerd op slechts één onderzoek, ontdekt Zembla. Ook op nieuw onderzoek van het RIVM komt commentaar van deskundigen.
-Het rubbergranulaat zorgt bovendien voor vervuiling op, onder en rondom de velden. Er lekken giftige stoffen uit de korrels naar de bodem en jaarlijks komt er 250 kilo aan vervuilende korrels in de bermen rondom kunstgrasvelden terecht.
-Gemeenten moeten passende maatregelen nemen om bodemverontreiniging te voorkomen. Dat gebeurt niet altijd goed, zegt een groep verontruste ouders die zich verenigden in de stichting Kom Van Dat Gras Af (later Stichting Instrepitus)
-De Raad van State heeft de afgelopen jaren verschillende gemeenten gemaand om beter te handhaven rond sportvelden
-In 2022 gingen nieuwe, strengere normen in voor de hoeveelheid PAK’s in rubbergranulaat.
-Vanaf 2031 geldt een Europees verbod op de rubberkorrels.

Iedere dag wordt in Nederland gesport op kunstgras. Op die velden kun je namelijk veel vaker spelen dan op een gewoon grasveld. Op veel kunstgrasvelden liggen rubberkorrels gemaakt van gerecyclede autobanden. De rubberkorrels zorgen ervoor dat het kunstgrasveld dezelfde eigenschappen krijgt als een gewoon grasveld, zodat de bal niet te snel rolt en niet te hoog stuitert.

Op één kunstgrasveld liggen ongeveer 20.000 versnipperde autobanden. In die banden zitten schadelijke stoffen zoals kobalt en zink. En ook zogenaamde PAK’s (polycyclische aromatische koolwaterstoffen), die kanker kunnen veroorzaken. De gezondheidseffecten van de korrels voor sporters, met name voor kinderen, zijn volgens deskundigen nog steeds niet goed onderzocht.

In 2016 maakte Zembla de uitzending Gevaarlijk Spel over de gezondheidsrisico’s voor mensen die sporten op deze velden. Destijds lagen er zo’n 2000 kunstgrasvelden in ons land, die voor het grootste deel zijn bestrooid met rubberkorrels van gerecyclede, gemalen autobanden.

Kijk Gevaarlijk Spel:

Er is weinig onderzoek gedaan naar het effect van de gemalen autobanden op de gezondheid van de gebruikers van de sportvelden, vertelt de Schotse hoogleraar Volksgezondheid Andrew Watterson. Hij bestudeerde alle studies die er wereldwijd verschenen en stelt dat die geen enkel antwoord geven op de vraag hoe groot de risico’s zijn. “Het kan om een enorm grote groep mensen gaan. En daarom zou je intensiever onderzoek verwachten en meer overheidsregulering.” 

Zembla komt in contact met de Engelse Nigel Maguire. Hij woont in Darlington, Engeland en was hoofd van de regionale gezondheidsdienst. Zijn zoon Lewis was keeper en speelde wekelijks op kunstgrasvelden. Op zijn veertiende werd hij gescout bij profclub Leeds United. Niet veel later werd bij hem leukemie geconstateerd.

Nigel Maguire vertelt over een Amerikaanse documentaire, waarin keeperstrainer Amy Griffin een patroon ontdekte: ze houdt een lijst bij van spelers die veel op kunstgras spelen en kanker hebben gekregen. Van de 200 mensen die ze in een database verzamelden, speelden er meer dan 100 als keeper.

Nigel en zijn zoon Lewis komen in contact met kankerpatiënten die op kunstgras hebben gespeeld. Nigel Maguire: “Ik werd benaderd door ruim twintig mensen die zeiden dat ze regelmatig speelden op rubberkorrels en dat ze lymfeklierkanker en leukemie hadden. Op de afdeling van Lewis lagen nog drie anderen die lymfeklierkanker en leukemie hadden en regelmatig speelden op kunstgrasvelden. Dat is nog geen bewijs, maar ik vond het beangstigend.”

Zembla ontdekt dat de overheid op basis van één studie uit 2006 stelt dat er geen gezondheidsrisico’s zijn voor sporters op kunstgras. Dat onderzoek is gebaseerd op urinemonsters van zeven spelers, die 2,5 uur op kunstgras slidings moesten maken, op het veld moesten zitten en er overheen moesten kruipen.

Al in 2008 is er forse kritiek op het onderzoek. Bijvoorbeeld van professor Martijn Berger, op dat moment hoogleraar methodologie en statistiek aan de Universiteit van Maastricht. Hij vindt dat er uit het onderzoek geen enkele conclusie te trekken is, omdat er veel te weinig voetballers hebben deelgenomen. Ook het RIVM zette in 2008 al vraagtekens bij het onderzoek, maar laat Zembla in 2016 schriftelijk weten: “We denken echter niet dat hierdoor de uiteindelijke conclusie met betrekking tot de gezondheidsrisico’s van blootstelling aan PAK’s uit rubbergranulaat beïnvloed is.”   

Zembla-journalist Roelof Bosma vertelt in 2016 op Radio 1 over het RIVM-onderzoek:

Zembla’s uitzending veroorzaakt in 2016 veel maatschappelijke onrust: voetbalwedstrijden worden afgelast en sommige voetbalclubs besluiten meteen de korrels te laten vervangen. Minister Schippers van Volksgezondheid geeft het RIVM opdracht om onderzoek te doen. In december 2016 bepaalt het RIVM dat voetballen op rubbergranulaat verantwoord en veilig is.

In 2017 maakt Zembla daarover een nieuwe uitzending: Gevaarlijk spel, het vervolg.

De stellige conclusie van het RIVM volgt wel heel snel, vinden twee professoren die bij het onderzoek betrokken zijn. Hoogleraren Toxicologie Martin van den Berg (Universiteit Utrecht) en Jos Kleinjans (Maastricht University) vinden dat de druk erg hoog was om snel met resultaten te komen. Ook wijzen ze er op dat het RIVM wetenschappelijk onderzoek naar gevoeligheid bij jonge kinderen niet heeft meegenomen. Daarnaast is er niet gekeken hoe de verschillende stoffen in het rubbergranulaat op elkaar reageren. Jos Kleinjans zegt in Zembla: “Ik zou mijn kleinzoon niet op dat rubbergranulaat laten spelen.”

Er is in de wetenschappelijke klankbordgroep van het RIVM dus, tot kort voor publicatie van het rapport, discussie over de stelligheid van de uitspraak dat sporten op rubbergranulaat verantwoord en veilig is. Toch is dat uiteindelijk de bevinding van het RIVM. Jos Kleinjans zegt hierover: “Ze hebben een andere afweging gemaakt. Een technische afweging: we zijn niet over het maximaal toelaatbaar risico heen: klaar.”

Ondertussen doet de Vrije Universiteit Amsterdam een onderzoek naar het risico van de korrels. Zembla krijgt exclusief de eerste resultaten van hun nieuwe proefdierenonderzoek: zebravisjes en zebravisembryo’s worden blootgesteld aan de stoffen die in rubbergranulaat zitten. De onderzoekers gebruiken rubbergranulaat van acht voetbalvelden en mengen dat met water. 40 embryo’s van zebravisjes worden 24 uur blootgesteld aan dit extract.

Het effect is opmerkelijk: alle 40 embryo’s gaan binnen vijf dagen dood. Onderzoeker en toxicoloog Jessica Legradi: “Ik dacht dat er misschien een paar zouden doodgaan door al die stoffen. Maar dit was zo specifiek en het gebeurde bij alle voetbalvelden. Dat heeft me erg verbaasd.”

En er is nog een opvallend effect bij de zebravisjes: de jonge visjes die aan het water worden blootgesteld blijken hyperactief te worden. “Als een stof de ontwikkeling van de hersenen verandert, is dat zorgwekkend omdat het ook in mensen kan gebeuren en bijvoorbeeld autisme, epilepsie of ADHD kan veroorzaken,” zegt onderzoeker Jessica Legradi hierover. “Ik kan nog geen conclusies trekken, maar zorgwekkend is het wel.”

Als we het onderzoek van de VU aan het RIVM voorleggen, gebeurt er iets opmerkelijks. Directeur Els van Schie ontkent dat onderzoek met zebravisjes te vertalen is naar effecten voor de mens. Volgens haar zegt zebravis­onderzoek alleen iets over mogelijke water- en milieu­effecten.

Maar op de RIVM-website vinden we maar liefst vier studies waarin het RIVM zelf gebruik maakt van zebravistesten om iets te zeggen over de gevolgen voor mensen. Toch zijn er nog geen gevalideerde methoden die iets over humane effecten kunnen zeggen, houdt het RIVM vol. Dat argument verbaast Jacob de Boer, emeritus hoogleraar milieuchemie en toxicologie, hogelijk. “ Ik zou juist zeggen: dat is ook interessant. Laten we kijken naar aanvullend onderzoek.“ Maar Van Schie van het RIVM “verwacht niet” dat nieuw onderzoek de conclusie van het RIVM over rubberkorrels beïnvloedt.

In 2017 maakt Zembla de uitzending Tot op de bodem, over de milieurisico’s van de rubberkorrels.

Zembla’s onderzoeksjournalisten komen in het bezit van tientallen vertrouwelijke rapporten waaruit blijkt dat onder kunstgrasmatten zware verontreiniging is opgetreden met zink en andere zware metalen. Het autobandenrubber werd namelijk op zo’n 1800 velden ook ónder kunstgrasvelden gebruikt, gemengd met zand, lava of ander materiaal.

Het RIVM vermoedt al in 2007 dat zink uit de kunstgrasvelden kan uitspoelen naar het grondwater en oppervlaktewater rondom de kunstgrasvelden. Maar uit een rondgang van Zembla blijkt dat de waterschappen dat nooit hebben gecontroleerd.

Ook in de bermen rondom kunstgrasvelden kan bodemverontreiniging optreden. De vier grote steden deden onderzoek naar de verspreiding van de korrels. Maar liefst 20 tot 50 procent van het aangebrachte rubber blijkt zich buiten het veld te verspreiden. Sportveldenadviseur Jan Willem Boon deed onderzoek waaruit bleek dat een aantal bermen sterk zijn verontreinigd met zink. Ook is er verontreiniging met andere zware metalen. 

Na vragen van Zembla kondigt het RIVM nieuw onderzoek aan. Daaruit blijkt dat het rubbergranulaat inderdaad leidt tot verhoogde concentraties vervuilende stoffen rondom de velden. Ook zijn er sterke aanwijzingen dat het water dat van de velden afkomt, verontreinigd is. 

Het Openbaar Ministerie komt vervolgens in 2019 met een opmerkelijk besluit: een beheerder van kunstgrasvelden in Enschede wordt strafrechtelijk vervolgd wegens overtreding van de Wet bodembescherming.

Dat is de start van talloze juridische procedures, die nog tot op de dag van vandaag spelen. Een groep bezorgde ouders van kinderen die sporten op kunstgras hebben zich verenigd in de stichting Kom Van Dat Gras Af (later: InStrepitus) en dienden 70 handhavingsverzoeken in. Gemeenten moesten daardoor in actie komen tegen de verspreiding van rubberkorrels buiten het veld.

Sommige gemeenten kondigden de afgelopen jaren aan de grond onder de velden de komende jaren waar nodig te saneren en helemaal te vervangen door echt gras. Maar er zijn ook gemeenten die de afgelopen jaren gewoon door zijn gegaan met het aanleggen van kunstgrasvelden met rubberkorrels.

In 2022 gingen nieuwe, strengere normen in voor de hoeveelheid PAK’s in rubbergranulaat. Toch bleek uit onderzoek van EenVandaag in 2022 bleek dat in 66 gemeenten de afgelopen vier jaar nog nieuwe velden met rubbergranulaat werden aangelegd. Vanaf 2031 kan dat niet meer. Dan geldt een Europees verbod op de rubberkorrels in kunstgrasvelden.

Bekijk de aflevering van Zembla Onderzoekt op YouTube over dit onderwerp:

De Engelse Lewis Maguire is in 2018 overleden aan de gevolgen van kanker. Zijn vader schreef toen: "Hij was en zal altijd mijn held blijven. We voelen ons hopeloos en ontzet door de leegte die hij achterlaat."