Deskundigen roepen op tot uitstel van omgevingswet

Oud-minister Jozias van Aartsen vindt het “onverstandig” om de omgevingswet, die regelgeving op het gebied van milieu en ruimtelijke ordening bundelt, op 1 januari 2023 in te voeren. “Dan kunnen er fouten worden gemaakt. Essentiële fouten”, zegt hij tegen Zembla. “Ik vind dat een groot risico.” Van Aartsen wordt in zijn oproep tot uitstel gesteund door omgevingsrecht-expert Han ter Maat. “Dat wordt drama in de uitvoering. Dat durf ik hier te stellen. En ik ben niet de enige die dat vindt. Daarom pleit ik voor uitstel tot 1 januari 2025.”

Zembla onderzocht dit jaar in meerdere uitzendingen waar burgers tegenaan lopen als ze vechten voor een gezonde leefomgeving. Steeds weer blijkt dat burgers vastlopen in het juridische doolhof van het omgevingsrecht. Ze voelen zich niet gehoord en niet serieus genomen. Zo kan een inwoner van Helmond geen rechtszaak beginnen tegen een stinkende mestverwerker, omdat het op de plek waar hij woont volgens de rekenmodellen niet stinkt. En als de wind verkeerd staat, stinkt het in delen van Deurne naar rottend gft-afval. Maar het bedrijf dat die stank veroorzaakt mag toch gewoon uitbreiden, tot grote frustratie van omwonenden. Gevolg is dat het vertrouwen in de overheid sterk afneemt.

Lees ook: 'Commissie luidt noodklok: milieu onvoldoende beschermd door niet werkend stelsel'

De omgevingswet moet worden uitgevoerd door omgevingsdiensten, dat zijn de organisaties die namens gemeenten en provincies vergunningen verlenen en erop toezien dat bedrijven de milieuregels naleven. De overheid stelt dat de nieuwe wet het omgevingsrecht eenvoudiger maakt en burgers meer inspraak geeft. Maar volgens Ter Maat is het tegendeel het geval.

“Het wordt veel ingewikkelder”, zegt Ter Maat. “Als je de wet doorleest, dan kom je allemaal wijzigingen, veranderingen en uitzonderingen tegen waarvan je denkt: oh, ik dacht dat het zo was, maar het is dus blijkbaar zus. Dat is het ingewikkelde aan deze wet. Voordat die ambtenaren weten hoe de omgevingswet in elkaar zit, zijn we een paar jaar verder.” En daardoor wordt de situatie volgens Ter Maat alleen maar erger. “Het is een doolhof en het wordt een nog groter doolhof.”

“Ik heb de wet gelezen van a tot z. Het is een haast onbegrijpelijke hoeveelheid artikelen”, zegt ook Van Artsen. Dat de nieuwe wet het voor burgers makkelijker zou maken, noemt Van Aartsen “een verkooppraatje.” 

Het grote probleem is volgens Van Aartsen en Ter Maat dat de omgevingsdiensten, die de omgevingswet moeten gaan uitvoeren, nu al slecht functioneren. Van Aartsen deed in 2021 op verzoek van de staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat onderzoek naar het functioneren van de omgevingsdiensten. Zijn conclusie was keihard. “Als je je er echt in verdiept, dan is het duidelijk dat het stelsel niet functioneert. Gewoon níet”, zegt Van Aartsen tegen Zembla. “De omgevingsdiensten zijn onbekend, zijn vaak onderbemand, er zijn te weinig financiën, te weinig capaciteit. En daar moet verandering in komen.”

Als een bedrijf bijvoorbeeld een vergunning aanvraagt voor het composteren van afval, dan moet de omgevingsdienst beoordelen onder welke voorwaarden dat mag, legt omgevingsrecht-expert Ter Maat uit. “Met welke filter, welke schoorsteen? Mijn ervaring is dat die kennis niet aanwezig is. Dat is een ernstige constatering. Dat betekent dat burgers niet voldoende beschermd worden.”

Diezelfde omgevingsdiensten moeten dus zorgen voor een succesvolle invoering van de nieuwe omgevingswet. Van Aartsen: “Ik zou zeggen: geef prioriteit aan de verbetering van omgevingsdiensten, boven invoering van deze wet. Als ik nu minister of staatssecretaris zou zijn die verantwoordelijk is voor die omgevingswet, dan zou ik zeggen, dat leggen we eens even in de kast.”

“De omgevingswet wordt niet sneller, niet eenvoudiger en biedt burgers niet meer inspraak dan nu het geval is”, concludeert Ter Maat. Sterker nog: burgers kunnen juist nóg minder invloed krijgen op hun leefomgeving. Dat komt doordat de positie van de burger in de wet afhankelijk wordt van de gemeenteraad. Concreet betekent dit volgens Ter Maat dat als gemeenteraadsleden straks niet goed opletten, burgers hun invloed kwijtraken. “Dan staan ze buitenspel! Dat vind ik ernstig.”

In een reactie zegt het ministerie van Binnenlandse Zaken: "Alles is er op gericht om per 1 januari te starten met de omgevingswet. Daarin is belangrijk [...] dat de gebiedsontwikkeling en vergunningsverlening gewoon door kan gaan. Daarmee hoeft nog niet alles af te zijn maar moet de belangrijkste basis staan."

Uit een nog te verschijnen advies blijkt volgens Follow the money echter, dat de invoering van de Omgevingswet het risico loopt om te worden uitgesteld, omdat de digitale infrastructuur niet op orde is. Dat zou blijken uit een nog te verschijnen advies van het Adviescollege ICT-toetsing van de overheid, waar Follow the Money de hand op heeft weten te leggen. Lees het verhaal van Follow the Money hierover.

Donderdagavond in Zembla het derde deel van de serie Stank en strijd. Daarin volgt Zembla dit keer burgers die vechten tegen stankoverlast vanuit bedrijventerreinen.