De dreiging van de superbacterie: Wat moeten we als geen enkel medicijn meer werkt?

In Nederland is de aanwezigheid van de superbug nog zeldzaam, maar de dreiging is er. Vorige week bleek er een uitbraak bij het Zaans Medisch Centrum. Negen patiënten raakten besmet. Ook Wertheim, als arts-microbioloog in het Radboudumc, komt het steeds vaker tegen. "In het afgelopen half jaar waren er enkele gevallen en twee hebben het niet gered."

Reis naar Hyderabad
De superbug komt veel voor in de landen waar het leeuwendeel van onze antibiotica worden geproduceerd, tegen een relatief lage prijs – maar tegen welke prijs? In de ZEMBLA-uitzending 'De prijs van het goedkope medicijn' reizen we af naar Hyderabad, in India. Daar staat de grootste concentratie medicijnfabrieken ter wereld. 

De prijs van het goedkope medicijn

Fabrieken lozen hun afval en daardoor is het water vervuild en besmet met antibiotica. Gevolg is het ontstaan van antibiotica resistentie in de omgeving. Wertheim legt uit hoe dat kan: "De antibiotica zijn stressoren voor de aanwezige bacteriën in het water. Die zoeken vervolgens naar genetisch materiaal in de directe omgeving om het te lijf te gaan. Bijvoorbeeld genetisch materiaal die een enzym kunnen maken die de antibiotica onschadelijk maken. Diegenen die daardoor de antibioticadruk kunnen overleven door het hebben van het juiste genetisch materiaal, gaan domineren."

Kwestie van 'copy – paste'
Er zijn allerlei mechanismen waardoor de bacterie de nieuwe eigenschappen weer met andere bacteriën kan delen. "Bacterie X kan nieuwe eigenschappen doorgeven aan bacterie Y. Alles is voorhanden en het is een kwestie van 'copy – paste'. En als het succesvol is gaat het 'viral'."

Nederlanders die landen met veel resistentie bezoeken zoals in Azië, maar ook Griekenland, kunnen resistente bacteriën oplopen en met zich mee naar huis nemen, zonder er zelf ziek van te worden. "Bacteriën kennen geen grenzen", aldus Wertheim. Maar ze kunnen deze bacterie overdragen naar een persoon die vatbaar is voor infecties, bijvoorbeeld een urineweginfectie bij een niertransplantatie patiënt. Wat kan beginnen als een simpele infectie, kan door de superbug desastreus aflopen.

Wertheim: "Zo is er recent iemand bij ons opgenomen die in Azië is geweest en besmet is geraakt met veel verschillende soorten resistente bacteriën waaronder de superbug. De patiënt kreeg op een gegeven moment vijf verschillende soorten antibiotica, zonder dat de patiënt er beter van werd. We weten onvoldoende hoe we deze patiënten goed kunnen behandelen en soms zijn er gewoonweg geen antibiotica meer die we kunnen inzetten bij dergelijke patiënten. Alle opties zijn verbruikt."

Nederland en antibioticagebruik
Ook het overmatig verbruik van antibiotica bij mensen zorgt ervoor dat er steeds meer resistente bacteriën ontstaan. "In sommige landen geven ze al antibiotica voor een snotneus. Nederland doet het gelukkig heel goed. We hebben het laagste antibioticaverbruik bij mensen ter wereld. En ook de aanwezigheid van resistente bacteriën is hier het laagst. Toch zien we ze steeds vaker met ernstige gevolgen voor de patiënt. We hebben het niet over een toekomstscenario, maar over het hier en nu."

Aan de achterkant werkt Wertheim met andere deskundigen aan oplossingen. "Je moet goed onderzoek blijven doen naar goede diagnostiek, nieuwe middelen, maar ook naar bestaande antibiotica en hoe we die het beste kunnen gebruiken. Dat door de superbug, carbapanems -het 'last resort'middel- niet meer werkt, is zorgelijk. We zijn met een grote groep aan het nadenken over alternatieven."

'We hebben boter op ons hoofd'
Het probleem ontstaat volgens Wertheim deels doordat we in de Westerse wereld dingen goedkoop willen. "We hebben boter op ons hoofd in rijke landen. We stellen hoge kwaliteitseisen aan de productie van medicijnen in onze regio waardoor het duur wordt. Fabrikanten gaan het dan ergens anders produceren waar het goedkoper kan, zoals China en India waar de kwaliteitseisen rondom duurzame productie lager zijn dan bij ons."

Het negeren van milieu-eisen, het resistentiegevaar en slechte arbeidsomstandigheden, zoals ook te zien is in 'De prijs van het goedkope medicijn', zijn het gevolg. Bovendien hebben we volgens Wertheim een heel kwetsbaar systeem gerealiseerd omdat de productie en levering steeds vaker problemen oplevert en essentiële antibiotica soms niet meer voor handen zijn.

"We hebben ons heel afhankelijk gemaakt. We moeten risico’s  spreiden door onder andere er voor te zorgen dat we meerdere producenten van medicijnen hebben en op Europese bodem gaan produceren. Waarom kopen we niet alleen die medicijnen die op een verantwoordelijke manier worden geproduceerd? Het gaat om onze volksgezondheid. Wij hebben met elkaar een kwetsbaar systeem gecreëerd -goedkoop is duurkoop- en nu moeten we aan de slag om het om te draaien."

Het begint bij preventie
Buiten de Westerse wereld ligt een grote opgave. Zo heeft Wertheim lang in Azië gewoond en gewerkt, onder andere om het zorgsysteem rondom antibiotica resistentie te onderzoeken en te verbeteren. "Je moet het systeem aanpakken en niet alleen de individuele patiënt. Anders is het dweilen met de kraan open. Denk bijvoorbeeld aan infectiepreventie, schoon water en goede riolering, maar ook fabrieken die geen antibiotica lozen."

Veel landen in Azië hebben volgens Wertheim door dat ze meer aan preventie moeten doen, omdat ze in de problemen komen nu antibiotica vaak niet meer werken. Daarnaast kan in veel landen, zegt Wertheim het onnodige antibioticagebruik omlaag. "Je kunt als overheid met verschillende programma’s zorgverleners stimuleren het verbruik omlaag te helpen. Thailand is een mooi voorbeeld waar het zichtbaar is dat het echt kan als je maar wilt en doorpakt. De basis moet op orde zijn."

Ziekenhuisbacterie in de varkensstal (2006)
Antibiotica alarm  (2010)
Opnieuw antibiotica alarm (2011)
Antibiotica alarm Deel 3 (2013)