Boerin vraagt klanten: welk uurloon wil je me betalen?

De supermarkten stunten elke week met vlees en andere versproducten. Boeren verdienen nauwelijks nog aan de productie van voedsel. Boerin Elske Hageraats bedacht een manier om geld los te koppelen van voedsel. Zij vraagt haar klanten nu: ‘Welk uurloon wil jij mij betalen?’ En die vraag werkt. “Als je zegt: ik wil graag ten minste het minimumloon verdienen, dan zegt iedereen, natuurlijk wil je dat, jij moet ook een verzekering kunnen betalen.”

Elske Hageraats heeft een van de mooiste werkplekken van Nederland. Verscholen achter een oude muur in het weelderige bos van Landgoed Oranje Nassau's Oord bij Renkum ligt agro-ecologisch tuinbouwbedrijf de Ommuurde Tuin.

Zonder gif en kunstmest telen Hageraats en collega’s hier 400 verschillende soorten groenten, fruit, kruiden en eetbare bloemen. De lucht is er zwanger van insecten, aangetrokken door de rijke biodiversiteit. “Ik heb een baan waar ik intens gelukkig van word”, zegt Hageraats. Eén nadeel verstoort deze idylle. Ze verdient ver beneden het minimumloon.

Hageraats weet hoe dat komt. “We vragen te weinig voor onze producten. Maar psychologisch is het heel lastig om een eerlijke prijs te vragen, omdat de kostprijs van ons duurzaam geteelde voedsel zo verschilt van de supermarktprijs.” In de supermarkt betaal je voor twee liter melk slechts 1,75 euro. Een kilo gehakt kost 4,99 euro en 500 gram broccoli neem je mee voor 0,69 euro.

Wat betekenen deze bodemprijzen eigenlijk voor de boeren die dit voedsel produceren? Betalen we wel een eerlijke prijs voor ons eten? Nee, stelt Hageraats in haar boek Eerlijk loon. Maar dat kun je de consument ook niet erg kwalijk nemen. “Omdat voedsel zo’n enorm lage prijs heeft in de supermarkt, zit er in ons hoofd een heel raar idee van wat ons eten zou moeten kosten. We zijn gewend aan een veel te lage prijs.”

Lees ook: De uitgeputte bodem: supermarktmacht

Boeren verdienen inmiddels nauwelijks nog aan de productie van voedsel. Ze zitten klem in een systeem van bodemprijzen en steeds hogere opbrengsten per hectare. Uit onderzoek van de Rekenkamer uit 2019 blijkt dat een op de drie Nederlandse boeren een inkomen heeft onder het bruto wettelijk minimumloon, ondanks de financiële steun uit Brussel.

Zonder die subsidies verdient iets meer de helft van de boeren zelfs minder dan het minimumloon. Daardoor durven gangbare boeren niet om te schakelen naar biologisch en zijn ze onvoldoende in staat te verduurzamen.

Ondertussen raakt de bodem uitgeput door overmatig gebruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Biodiversiteit neemt in razend tempo af. “Het is het systeem van winst door uitbuiting dat boeren regelmatig dwingt om zo goedkoop mogelijk te produceren, ten koste van milieu, dierenwelzijn, de bodem en biodiversiteit”, aldus Hageraats. “Het is namelijk veel goedkoper je onkruid dood te spuiten, dan te investeren in arbeiders die wieden en schoffelen. Het is veel voordeliger om je bodem te verwaarlozen en planten te voeden met goedkope kunstmest, dan tijd en geld te investeren in de opbouw van een bodem die zelf planten kan voeden.”

Hageraats kan het weten, want bij de Ommuurde Tuin doen ze al die dingen wél. Kunstmest en gif zijn uit den boze in de voormalige moestuin van Koning Willem III. De tuin is agro-ecologisch, wat weer net een stap verder gaat dan biologisch. “Wij gebruik ook geen natuurlijk gif, maar maken puur gebruik van de natuur, biodiversiteit en natuurlijke vijanden”, legt Hageraats uit.

“Doordat we zoveel verschillende variëteiten hebben, ontstaat een biodivers ecosysteem met een natuurlijke balans. Al die verschillende gewassen zorgen ook voor allemaal insecten en aaltjes en mijten en die eten elkaar op, waardoor er nooit één grote populatie kan komen die schade veroorzaakt.” Dit voorkomt insectenplagen en bodemziektes. “Als je zorgt dat er gewoon een grote biodiversiteit is dan heb je helemaal geen gif nodig”, zegt de tuinder. “Dus waarom zou je dat gebruiken?”

Ook gebruikt de Ommuurde Tuin geen dierlijk mest. “Op zich is daar helemaal niks mis mee, maar wij willen graag laten zien dat het ook plantaardig kan”, legt Hageraats uit. Ze gebruikt daarom alleen, deels zelfgemaakte, compost en plantaardige mestkorrels. Het afscheid van dierlijke mest had overigens ook een praktische reden. “Er stonden hier vroeger schapen, maar die braken continue uit en de kippen werden steeds door vossen en marters gepakt. Toen heeft de eigenaar besloten het helemaal plantaardig te doen”, aldus Hageraats.

De kostprijs van deze kleinschalige manier van werken is vanzelfsprekend hoger dan die van gangbare of grootschalige biologisch landbouw. Omdat deze productiekosten niet zijn terug te verdienen in de markt, waar supermarkten en vrijhandel de prijzen bepalen, levert de Ommuurde tuin direct aan consumenten.

Klanten zijn oogstaandeelhouder van de tuinderij. Ze betalen een bepaald bedrag aan het begin van het jaar en worden dan eigenaar van een deel van de oogst, dat ze wekelijks op kunnen halen op de tuin of bij ophaalpunten in de stad. Dit soort gemeenschapslandbouw of Community Supported Agriculture (CSA) is in opkomst. Het CSA-netwerk telt inmiddels een kleine honderd boerderijen en tuinderijen die op deze manier werken. 

“Op iets minder dan een hectare maken we nu 90 pakketten voor gemiddeld 2 personen”, vertelt Hageraats. “Meestal vullen we zo’n krat met een stuk of 5 verschillende groenten en een bosje kruiden en in het seizoen komt daar ook nog wat fruit bij. En we zorgen dat dat iedere week weer anders is.” Het grootste deel van de oogst gaat naar de pakketten, maar de tuin levert ook aan biologische winkels in Wageningen en Renkum en aan enkele restaurants. “Wat we dan nog over houden, verwerken we in gerechten voor op ’t terras van de tuinwinkel.”

Toch verdienen ook Hageraats en haar collega’s dus minder dan het minimumloon. En dat blijkt niet alleen te gelden voor de tuinders van de Ommuurde Tuin, ontdekte Hageraats. Bijna alle door Hageraats geïnterviewde CSA-boeren in Nederland verdienen onder het minimum uurloon.

“Nu verdien ik een tientje per uur als zzp’er. Ik kan ervan leven, want ik kan mijn vaste kosten laag houden – ik deel bijvoorbeeld een sociaal huurappartement met een vriendin en ik kan natuurlijk eten uit de tuin.” Maar Hageraats kan zich niet verzekeren, geen pensioen opbouwen of vakantiegeld opzij zetten. “Ik kan absoluut geen gewone huur betalen, laat staan een hypotheek krijgen. En dat is voor mij prima. Het gaat er mij niet eens om dat ik veel meer geld wil, het gaat mij er meer om dat ik het zo oneerlijk vind dat er een hele groep mensen in Nederland is die onder het minimuminkomen verdient. Niet omdat wij slechte ondernemers zijn, maar omdat voedsel zo spotgoedkoop is omdat supermarktketens die lage prijs af blijven dwingen.”
De filosofie achter gemeenschapslandbouw is dat boer en consument het samen doen. “Maar in de praktijk klopt dat dus niet, want wij verdienen veel te weinig. En dat komt doordat het zo moeilijk is om een eerlijke prijs te vragen.” Daarom bedacht Hageraats een manier om geld los te koppelen van voedsel. Het antwoord was arbeid.

“Stel het kost mij 1 uur om een pakket te maken voor 2 personen. Ik moet de administratie doen, de compost uit gaan rijden, ik moet gaan voor zaaien, ik moet het land bewerken, ik moet planten, ik moet irrigeren, ik moet heel veel wieden en schoffelen, ik moet oogsten, ik moet wassen en het pakket samenstellen. Dat alles kost mij per pakket 1 uur. Dan zeg ik tegen mijn oogstaandeelhouders: dit pakket krijg je gratis, ik wil alleen heel graag de kosten gedekt en jij mag mijn uurloon bepalen.”

En die vraag werkt. Alle klanten gingen mee in dit idee van solidaire betaling en betalen nu tussen de 10,50 euro en 25 euro uurloon. “Het is eigenlijk een heel simpel idee. En misschien omdat het zo simpel is en je mensen niets oplegt, maar een vraag stelt, werkt het ongelofelijk goed. Omdat mensen dan nadenken: oh ja, jij moet natuurlijk al die dingen doen, voedsel kost natuurlijk tijd om te produceren, jij moet natuurlijk ook een verzekering kunnen betalen en pensioen op kunnen bouwen.”

Hageraats hoopt dat mensen een uurloon betalen dat gelijk is aan hun eigen uurloon. Op die manier blijft duurzaam geteeld voedsel ook toegankelijk voor mensen met een laag inkomen. Het streven van Hageraats is om op een uurloon van 16 euro uit te komen. Dat is het minimumtarief dat het kabinet wilde vaststellen voor zzp’ers, plannen die overigens inmiddels weer zijn ingetrokken. Maar of dat lukt, moet aan het eind van het jaar blijken, als alle inkomsten en kosten bekend zijn.

Een jaar na de invoering van solidaire betaling bij de Ommuurde tuin, ziet Hageraats langzaam een beweging ontstaan. “Boeren, tuinders, maar ook ondernemers buiten de landbouw hebben dit idee opgepikt en zijn nu ook aan het kijken hoe ze solidaire betaling in kunnen gaan voeren op hun eigen bedrijf”. Haar boek ‘Eerlijk loon’ wordt op dit moment dan ook vertaald naar het Engels, Spaans en Portugees.

Vooralsnog moet Hageraats nog rondkomen van een inkomen onder het minimum. Wat motiveert haar om dit werk te doen voor zo weinig geld? “Ik geloof heel erg in de kracht van pratice what you preach, wees zelf de verandering. Want het inspireert. Je kan wel denken wie ben ik nou op deze aardkloot, maar je ziet mensen denken, dat ga ik ook doen en zo breidt zo’n vuurtje zich uit en dat is wat een verandering maakt.”

Haar motto is: gewoon doen en niet alleen vingerwijzen en anderen beschuldigen. “Natuurlijk wijs ik ook wel eens naar de supermarkten. Ik had laatst weer een foto gemaakt van de Lidl die in heel grote letters had: de grootste kwaliteit voor de laagste prijs. Daar word ik natuurlijk hartstikke boos om, dat ze het durven om daarmee te adverteren. Maar ik kan daar al mijn energie in stoppen, in die woede, maar dan verandert er niks. Ik kan ook mijn energie stoppen in denken: hoe kan het dan wel. En dat is zoiets als solidair loon. En dat gaat harstikke goed, dat vind ik leuk, dat ga ik zoveel mogelijk ondersteunen. Zo kunnen we met zijn allen hopelijk een verandering tot stand brengen.”