Zutphen: een stad op een oude rivierduin aan een jonge rivier

De stad Zutphen is een van de oudste steden van Nederland. Het is een bekende middeleeuwse Hanzestad vanwege de strategische ligging aan de IJssel. Dat Zutphen in het verleden kon uitgroeien tot een belangrijk handelscentrum heeft alles te maken met de historie van deze rivier en het landschap. Maar dat landschap blijkt ingrijpend veranderd door de rivieren.

De geschiedenis van Zutphen begint zo’n beetje bij de laatste ijstijd, meer dan 11 duizend jaar geleden. In die tijd ontstonden rivierduinen op de bevroren toendravlakte. Die hoger gelegen rivierduinen bleken later een goede plek voor de mens om zich te vestigen. Hier kwamen de eerste nederzettingen. Het huidige Zutphen is dan ook op een rivierduin gesticht als Germaanse nederzetting in de Romeinse tijd. 

De IJssel en Zutphen lijken onlosmakelijk verbonden, maar die rivier kwam er dus pas na de eerste nederzettingen te liggen. De IJssel is namelijk een van de jongste rivieren van Nederland, licht hydro-ecoloog André Jansen toe. Tot ongeveer de eerste eeuw bestond deze rivier nog helemaal niet. Grote rivieren zoals de Rijn waren er al wel. Op de plek van Zutphen liepen allerlei beken en rivieren die van het westen naar het zuiden in de Rijn uitmondden. 

Pas zo’n 1500 jaar geleden ontstond de IJssel. De rivieren en beken op de plek van Zutphen die in de Rijn uitkwamen, konden hun water namelijk niet meer kwijt in deze rivier. Het waterpeil was te hoog geworden. Het water zocht daarom een nieuwe weg, ditmaal richting het noorden. Zo ontstond de IJssel, die in de Zuiderzee uitmondde. 

Na die tijd groeide Zutphen. Rond 800 was het al een belangrijke plek in het rijk van Karel de Grote. Na verwoestingen van de Vikingen kwam een eerste ringwal en muur om de plaats te liggen. In 1190 kreeg Zutphen stadsrechten. Het groeide uit tot een Hanzestad, want via de IJsel naar de Zuiderzee was er een belangrijke handelsroute ontstaan. 

Omdat de stad omringd was door muren en vestigingswerken, speelde alles zich eeuwenlang af binnen de stadsmuren. Het gebied buiten de stad overstroomde in die tijd nog regelmatig vanwege de Berkel en IJssel. In het oude stadscentrum was maar weinig plek voor groen, dus de oudste bomen staan net buiten de singel. Pas in 1874 werd de vestiging opgeheven en kon de stad uitbreiden. 

Kijk zaterdag 17 december 2022 naar Zutphen om 19.50 uur op NPO 2!