Nieuwe mensaapsoort: Tapanuli orang-oetan

Een internationaal team van onderzoekers, onder wie enkele Nederlanders, heeft in Indonesië een spectaculaire ontdekking gedaan. In de bossen op het noordelijk deel van het eiland Sumatra leeft namelijk een nieuwe mensaapsoort voor de wetenschap. Het gaat om de Tapanuli orang-oetan (Pongo tapanuliensis). Tot nu toe ging men uit van twee orang-oetan soorten, de Borneose orang-oetan en de Sumatraanse orang-oetan. Met een populatie van slechts 800 exemplaren is het ook de meest bedreigde mensaap ter wereld. De laatste keer dat er een nieuwe mensaapsoort voor de wetenschap is ontdekt was in 1929: de bonobo.

De orang-oetan komt voor in drie Tapanuli-districten in Noord-Sumatra, een gebied van ongeveer 1100 vierkante kilometer groot. De populatie werd voor het eerst ontdekt door de Nederlander Erik Meijaard, directeur van Borneo Futures. Na jaren van genetisch onderzoek is dus gebleken dat het ook echt gaat om een nieuwe soort. Naast Erik Meijaard is ook de Nederlander Serge Wich betrokken bij de studie. Hij is bijzonder hoogleraar ‘Conservation of the Great Apes’ aan de Universiteit van Amsterdam. De ontdekking is beschreven in het wetenschappelijk vakblad Current Biology.  Met slechts een populatie van zo’n 800 individuen is de nieuwe soort meteen ook de meest bedreigde mensaap ter wereld.

Eerste auteur Alexander Nater (Universiteit van Zurich) en collega’s beschreven in 2011 hun genetische onderzoek aan orang-oetans. Tot hun verbazing vonden zij dat de Tapanuli orang-oetans met betrekking tot mitochondriaal DNA nauwer verwant waren aan de orang-oetans in Borneo dan aan de Sumatraanse orang-oetans die meer naar het noorden voorkomen. Het duurde echter nog tot 2013, toen skeletmateriaal van een volwassen mannetjesorang-oetan beschikbaar kwam (die werd gedood in een conflict met de plaastelijke bevolking), voordat duidelijk werd hoe uniek de Batang Toru-populatie is. De onderzoekers deden morfologisch onderzoek naar de schedel van dit mannetje en waren compleet verrast te ontdekken dat bepaalde kenmerken behoorlijk afwijken van wat ze ooit eerder hadden gezien. Hoewel dit erop wees dat de Batang Toru-populatie mogelijk uniek is, was er sterker bewijs nodig om ook echt de status van een nieuwe soort te kunnen geven.

De onderzoekers hebben vervolgens lange tijd gewerkt aan data om de genetische structuur en evolutionaire geschiedenis te onderzoeken van alle orang-oetanpopulaties ter wereld. Ze vonden telkens drie zeer oude evolutionaire afstammingslijnen bij alle orang-oetans, terwijl slechts twee daarvan beschreven waren. Toen de onderzoekers ontdekten dat de Batang Toru-orang-oetans morfologisch verschilden van alle andere orang-oetans, vielen de puzzelstukken in elkaar. De oudste evolutionaire lijn in het geslacht  Pongo  werd aangetroffen in de Tapanuli orang oetan. Daarmee lijkt de soort direct af te stammen van de eerste Sumatraanse populatie op de Sunda-eilanden. Uitgebreide computermodellen met reconstructies van de populatiegeschiedenis van orang-oetans liet zien dat de Batang Toru-populatie minstens 10.000 tot 20.000 jaar geïsoleerd lijkt te zijn geweest van alle andere Sumatraanse populaties.

"Het is fascinerend dat deze populatie orang-oetans zo erg verschilt van de orang-oetans in het noorden van Sumatra en dat we in de 21ste eeuw een nieuwe mensaapsoort hebben ontdekt", vertelt coauteur prof. dr. Serge Wich, hoogleraar op de bijzondere leerstoel Conservation of the Great Apes aan de UvA, een leerstoel in samenwerking met het Wereld Natuur Fonds (WNF). "Maar we moeten met elkaar – vanuit de wetenschap, WNF en andere natuurorganisaties, en bedrijven en overheden – erg hard aan de slag om ervoor te zorgen dat de soort blijft bestaan. Het is maar een klein stuk bos waar ze leven, met allerlei soorten bedreigingen". Een recente studie onder leiding van Wich liet zien dat er nog maar 800 individuen zijn. De druk op de Tapanuli orang-oetan is ontzettend groot door de conversie van ongerept bos voor mijnbouw, plannen voor de aanleg van een hydro-elektrische dam en inbreuk door mensen in het algemeen.

"Als er niet snel stappen worden genomen voor het behoud van iedere centimeter bos, maken we in één mensenleven zowel de ontdekking als het uitsterven van een mensaapsoort mee", zegt Fredriksson die de laatste twaalf jaar in Noord-Sumatra werkt aan de bescherming van het Batang Toru-ecosysteem. "Toen we in 2005 begonnen met het opzetten van een lange-termijnbeschermingsproject van dit bos, op aanraden van dr. Herman Rijksen, eminent natuurbeschermer en voormalig docent aan de UvA, was bijna al het bos bestemd voor houtkap. Het heeft ons bijna tien jaar tijd gekost om de overheid zover te krijgen om het grootste deel van het bosgebied, zo'n 100.000 hectare, te beschermen. Nu is nog zo'n 15% van de habitat van de Tapanuli orang-oetan onbeschermd, maar dat is precies het belangrijkste gebied om habitatcorridors te maken, zodat de gefragmenteerde populatie genetische uitwisseling kan hebben. Er valt nog een hoop werk te doen", besluit Fredriksson, "maar ik heb er vertrouwen in dat we er in nauwe samenwerking met de Indonesische overheid een succesverhaal van kunnen maken."

Bron: Universiteit van Amsterdam