Nelleke Noordervliet: landschappen van Seghers

Hercules Seghers was een opmerkelijk zij het weinig opgemerkt kunstenaar, levend tussen 1590 en 1639. Zoon van Vlaamse immigranten. Graficus meer dan schilder. Op klein formaat tekende hij grootse en weidse fantasielandschappen. Maar niemand wilde ze hebben, behalve Rembrandt, die kennelijk iets zag in de monomane pogingen van Seghers de hele natuur op pakweg een A4tje te vangen. In het Rijksmuseum hangt zijn werk nu op een bijzondere tentoonstelling.

We kijken graag naar ingekaderde landschappen, naar geschilderde heuvels en rotspartijen, zeegezichten, wuivende korenvelden, duinpannen, bossen en rivieren. Soms zien we er een minuscuul mensenfiguurtje in getekend om ons te doordringen van onze nietigheid: het landschap als illustratie van onze weg door het leven. Het hooggebergte was voor de middeleeuwse mens een horreur: dreigend, somber, onaangenaam voor het oog. Daar wilde je liever niet verdwalen. Dat hoefde je niet af te beelden. In de achttiende eeuw kreeg men gevoel voor de romantische component ervan: de heftigheid van de omgeving als spiegel voor de heftigheid van het eigen gemoed.

Er was vroeger heel wat ongetemd landschap. Het scheelt of je de wereld bewoont met 500 miljoen mensen zoals rond 1600, of dat je de aardbol moet delen met 7 miljard mensen, zoals nu. Overal waar je landschap tegenkomt gaan er een paar mensen voor staan. Onbezoedeld uitzicht is vrijwel nergens meer te vinden. Het Nederlandse landschap is doorspekt met bouwsels, en waar dat niet het geval is, daar haasten we ons met ons allen heen om te recreëren. Een mooie zomerdag is een verschrikking voor de wandelaar die graag alleen is. Een kalm, in zichzelf gekeerd landschap kom je uitsluitend tegen op oude schilderijen en op moderne kalenders. National Geographic bestaat bij de gratie van ons verlangen naar onbedorven landschappen. Maar is dat mooi? Wat is mooi?

Tik op het wereldwijde web 'landschappen' en 'afbeeldingen' in en je krijgt een hoop cliché-schoonheid over je uitgestort, waarvan het glazuur van je tanden springt. Majestueus en lieflijk, altijd zonnig, een uitzicht om in te bijten. Wat willen we toch van het landschap? Is die behoefte aan een ideale glooiing met een kleine, glinsterende waterpartij nostalgie, omdat de aarde nog maar heel incidenteel is zoals ze zich op de foto's voordoet en nooit als jij er bent? Is het van hetzelfde gehalte als de muziek in liften: verdovend? Kijk je naar zo'n foto dan kun je de illusie hebben van heilzame eenzaamheid. De schoonheid op die zoete plaatjes druppelt troost in je ziel, is zalf voor de ogen. Maar ik word er recalcitrant van.

De landschappen van Hercules Seghers zijn geen troostlandschappen. Seghers zoekt een hoog standpunt om zo ver mogelijk te kunnen kijken, en wat hij ziet is een eindeloze uitgestrektheid vol structuren, plooien, strepen, bochten. Zijn etsnaald modelleert teder en precies op de vierkante centimeter de grootsheid van een gefronste rots, de grillige loop van een rivier, de bemoste takken van een oude boom. De randen van een wolk. Verbeelde natuur. Geen mens te zien. Rauw. Heerlijk.