Jelle Reumer: Schijfcactus

De nieuwste film van David Attenborough, A Life on Our Planet,  is indrukwekkend. In bijna twee uur presenteert de inmiddels 94-jarige Engelse bioloog en filmmaker zijn visie op de wereld. De film is ook zijn testament, een laatste ode aan de schoonheid van de aarde en de natuur.

Maar het is ook, meer dan zijn eerdere films en documentaires, een aanklacht. Attenborough is geboren in 1926. Toen leefden er twee miljard mensen. Zelf stam ik uit 1953. Toen waren het er 2,6 miljard. Nu, in 2020, telt de wereldbevolking ruim 7,8 miljard zielen. Dat is bijna een verviervoudiging sinds Attenborough werd geboren en een verdrievoudiging sinds mijn eigen geboorte.
In Attenboroughs film verschijnt af en toe een teller in beeld die het menselijke bevolkingsaantal aangeeft, het percentage aardoppervlak dat we natuur kunnen noemen, en het CO2 gehalte van de atmosfeer. Er zit een relatie tussen die getallen: bevolkingsgetal en CO2 stijgen, de natuur legt het loodje. Ik hoef u niet uit te leggen dat die relatie niet op toeval berust.

Maar het meest beangstigend is dat we dikwijls niet beter weten. Niemand kan zich nu nog voorstellen dat er maar twee miljard mensen zijn, dat heel Borneo met oerwoud was bedekt en dat er korhoenders nestelden op de heide tussen Hilversum en Laren. Dat we ons dat niet kunnen voorstellen, komt doordat ons referentiekader met de tijd mee verandert en dat is een even interessant als beangstigend fenomeen. Ons referentiekader wordt gevormd door de beelden waarmee we opgroeien. Wie nu naast een heideveld opgroeit, heeft nog nooit van korhoenders gehoord en zal ze dus ook niet missen. We vinden datgene normaal dat we vaak zien. Zo viel het deze zomer ineens op dat er geen vliegtuigstrepen in de lucht te zien waren. We dachten dat ze daar hoorden.

Een bijzonder voorbeeld van dit aan onze waarneming aangepaste referentiekader ontdekte ik onlangs op een boekillustratie. Het was een afbeelding van de bijbelse scène van de barmhartige Samaritaan. U kent het verhaal vast wel, een Samaritaan ontfermde zich over een door rovers overvallen en halfdood langs de weg achtergelaten arme sloeber. Op het gereproduceerde schilderij zien we hoe de van zijn paard gestapte Samaritaan zich over het slachtoffer buigt. De illustrator heeft het tafereel gesitueerd in een typisch Mediterraan landschap, met wat kale rotsen en een grote struik schijfcactussen. Die schijfcactussen groeien daar tenslotte overal; waar je ook komt in Spanje, Italië, Israël of elders rond de Middellandse Zee zie je die dingen groeien. Onbewust associëren we daardoor het mediterrane landschap met die stekeldingen.

Maar er groeiden daar helemaal geen schijfcactussen toen die Samaritaan ergens rond het jaar nul van zijn paard stapte. De plant komt uit Amerika, het is een invasieve exoot. Het waren de Spanjaarden die hem rond 1500 hierheen haalden, samen met tabak, aardappels en tomaten. Zoals de illustrator zich liet misleiden door zijn moderne referentiekader, zo zijn wij tegenwoordig onbewust gewend geraakt aan een wereld met bijna acht miljard mensen en zonder dodo, Chinese lepelsteur, Javaanse tijger, noordelijke witte neushoorn en trekduif. Aan een heideveld zonder korhoenders en een Waddenzee zonder zeegras.

Als er iets is dat David Attenborough ons duidelijk maakt, is het dat we dat allemaal niet normaal moeten vinden. We kunnen zoveel beter.