Akoestische camouflage van de nachtvlinder

Ze hebben iets mystieks, de nachtvlinders. De zilveren groenuil is net een blaadje, de hazelaaruil valt niet op als hij op een boomstam zit: camouflage is een goede bescherming tegen predatoren. Maar naast visuele camouflage hebben sommige soorten nachtvlinders ook akoestische camouflage. Zo beschermen ze zich tegen een ultrasone predator: de vleermuis

In het promotieonderzoek van Cynthia Bom, onder begeleiding van bioloog Wouter Halfwerk, draait het om de vleermuis en de nachtvlinder. Predator en prooi. Er is een heuse wapenwedloop gaande tussen de twee diersoorten: als de vleermuis een slim trucje ontwikkeld heeft om zijn prooi op te sporen, past de nachtvlinder zich aan om toch niet gevangen te worden.

Hoe jaagt de vleermuis op nachtvlinders en andere dieren? Het nachtdier jaagt met echolocatie. Dat betekent dat de vleermuis ultrasone geluidsgolven uitzendt en luistert hoe ze terugkaatsen. Wij kunnen dat niet horen. Maar vleermuizen horen het heel goed; zo weten ze met hun oren te bepalen waar de prooien zich bevinden.

Voor een dier dat jaagt op zicht verstop je je met schutkleuren, maar wat doe je als jouw predator jaagt op gehoor? Dat vraagt om een ander soort camouflage, namelijk akoestisch. Nachtvlinders zijn uitgerust met akoestische camouflage. Hun lichaam is bedekt met kleine haartjes en hun vleugels met schubben. Die haartjes en schubben verstrooien het ultrasone signaal van de vleermuis, of absorberen het geluid.

Daardoor kaatst er minder geluid terug naar de vleermuis. Het geluid wordt tot wel vijftig procent gereduceerd. Nachtvlinders zijn gegeneraliseerd of gespecifieerd, afhankelijk van de soort. Sommige vlinders zullen alle frequenties een beetje verstrooien, anderen zijn extra goed beschermd tegen één specifieke toonhoogte, namelijk die van hun belangrijkste predator.

Vleermuissoorten hebben namelijk verschillende roepen. Zo heeft de rosse vleermuis, een vroegvlieger, de luidste vleermuisroep van het land. Zo luid, dat de vleermuis zijn eigen gehoor afkoppelt wanneer hij roept. Met zijn roep kan de rosse vleermuis over lange afstanden prooien zoeken. In een open veld is hij in staat een nachtvlinder te detecteren op dertig tot veertig meter afstand.

Maar een goed behaarde nachtvlinder is wat lastiger te vinden. De akoestische camouflage van een nachtvlinder kan zo het teruggekaatste geluid met een paar decibel verminderen. Er zijn ook vlinders met een andere tactiek.

Zo hebben sommige soorten zelf ultrasoon gevoelige oren. Zodra ze een vleermuis horen, laten ze zich naar beneden dwarrelen. Zo’n nachtvlinder is vaak ook minder behaard, vermoedelijk omdat ze minder akoestische camouflage nodig hebben. Er zijn ook vlinders (niet in Nederland) die zelf ultrasone geluiden kunnen maken en daarmee de vleermuis in de war brengen.

Wouter Halfwerk en Cynthia Bom luisteren naar de vleermuisgeluiden met speciale apparatuur en nemen het op voor hun onderzoek. Daarvoor vangen ze ook nachtvlinders, door ze in de val te lokken met UV licht. Zo’n één procent van de gevangen vlinders worden meegenomen voor onderzoek naar de akoestische camouflage. Uiteindelijk willen de onderzoekers een database aanleggen waarin per soort en per habitat de camouflage-eigenschappen vastliggen.