Wat doet armoede met onze hersenen? ‘Leven in armoede zorgt tijdelijk voor een lager IQ’

Wat doet armoede met onze hersenen? Heel veel, zo blijkt. ‘Leven in armoede zorgt tijdelijk voor een lager IQ.’

Ook al zijn de kwartjes en Nederlandse betalingsverkeer verdwenen, de uitdrukking ‘wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje’ blijft rondzingen in ons collectieve geheugen. Al lijkt de uitdrukking niet meer helemaal op te gaan. Uit onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in 2023 bleek dat negen van de tien kinderen die in 1995 opgroeiden in armoede, daar 25 jaar later uit waren geklommen. Volgens hoofdeconoom Peter Hein van Mulligen, is het idee dat je altijd ‘een dubbeltje’ blijft, achterhaald: ‘Als je als dubbeltje geboren wordt, heb je best kans om een gulden te worden,’ zei hij in een interview met Het Parool naar aanleiding van het onderzoek.

Al moet je die cijfers ook in perspectief plaatsen. De onderzochte periode – tussen 1995 en 2000 – viel samen met een tijd waarin de overheid relatief veel investeerde in kinderen uit achterstandssituaties. Denk aan voorschoolse educatie, naschoolse opvang, taaltoetsen en cito-beleid. Meer aandacht voor kansenongelijkheid stond hoog op de politieke agenda. In het huidige sociaal-politieke klimaat is daar nog maar weinig van te merken.

Maar in het CBS-rapport werd ook een kanttekening aangemerkt: hoewel veel kinderen uit armoede weten te ontsnappen, leven zij later zelf nog steeds tweemaal zo vaak in armoede als kinderen die in een welvarender omgeving opgroeiden.

Waar het CBS zich richtte op economische mobiliteit, komen uit ander onderzoek steeds meer signalen dat armoede niet alleen een financieel probleem is, maar ook een psychologisch en neurologisch vraagstuk. De Amerikaanse econoom Sendhil­ Mullainathan en psycholoog Eldar Shafir schreven hierover in 2013 het invloedrijke boek Schaarste: Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen. Zij onderzochten wat er in je hoofd gebeurt wanneer je langdurig te weinig hebt – niet alleen geld, maar ook rust, tijd en zekerheid.

Hun conclusie: onder invloed van schaarste functioneert het brein anders. Het krijgt een soort ‘tunnelvisie’ waarbij alle aandacht gericht raakt op korte termijnproblemen – de openstaande rekening, de vraag wat er vanavond op tafel komt, of de energiemeter die in het rood schiet. Dat leidt tot stress, maar ook tot een verlies aan mentale ruimte. Langetermijnplanning, overzicht houden, impulsbeheersing – het raakt allemaal op de achtergrond.

De twee wetenschappers introduceerden in dit kader de term bandbreedte, oftewel de cognitieve ruimte die je hebt om beslissingen te nemen, na te denken en prioriteiten te stellen. Uit hun onderzoek bleek dat mensen die in armoede leven tijdelijk een aanzienlijk lager IQ laten zien – gemiddeld 13 punten – puur omdat hun brein voortdurend overbelast is met zorgen. Dat is vergelijkbaar met het effect van een nacht niet slapen. Het goede nieuws is dat zodra de financiële druk afneemt, het denkvermogen zich ook herstelt.

Neurowetenschappers zijn het met deze bevindingen eens. Uit MRI-onderzoek blijkt dat langdurige stress letterlijk in de hersenen zichtbaar wordt. Het begint al in de baarmoeder: wanneer een zwangere vrouw stress ervaart over geld, beïnvloedt dat direct de ontwikkeling van het ongeboren kind. Hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor geheugen, emotieverwerking en stressregulatie groeien in zo’n geval minder goed. Dit komt deels door hormonale stressreacties, maar ook door tekorten aan essentiële voedingsstoffen.

Lees verder in VARAgids 14. Vanaf dinsdag 1 april 2025 op de mat, in de winkel en in de app. Nog geen abonnee?