Waarom je (opnieuw) Jagten zou moeten zien

Timing is alles, denk je onwillekeurig bij de plotomschrijving van Thomas Vinterbergs film Jagten, een film over kindermisbruik. In 2012 (toen de film verscheen) een hot topic, na de zaak Robert M. Maar in de persmap van Jagten liet Vinterberg weten dat de oorsprong van deze film al lang geleden lag. Een gerenommeerde kinderpsycholoog had na het zien van Festen in 1998 voor zijn deur gestaan met onder zijn arm een dikke map met daarin documenten over ‘kinderen en hun fantasieën’, ‘verdrongen herinneringen’ en een theorie dat de ‘gedachte een virus is’.

Vinterberg had het niet als kritiek opgevat – en zo was het ook niet bedoeld – maar had de map destijds naast zich neergelegd: hij stond immers aan de vooravond van zijn roem en zegetocht. Tot hij tien jaar later een therapeut nodig had en, zo verklaarde hij, terechtkwam bij deze (kinder?)psycholoog. Op de avond voor hun eerste gesprek had hij uit beleefdheid de map doorgebladerd en wat hij las was de conceptie van een nieuwe film geweest die in zekere zin uitgaat van het tegenovergestelde van Festen: in die film bestaat geen twijfel dat de aanklacht tegen de vader op waarheid berust, terwijl het in Jagten, waarin een vijfjarig meisje haar kleuterleider beschuldigt van misbruik, vanaf het eerste moment duidelijk is dat er nooit iets is voorgevallen.

Als je Jagten moet terugbrengen naar een premisse dan is het niet zozeer een film over kindermisbruik, maar een klassiek verhaal over een man die onterecht wordt beschuldigd. Daarover zijn al vele films gemaakt. Op zo’n onterechte beschuldiging zijn psychologisch gezien drie reacties, fight, flight en freeze: vechten, vluchten en bevriezen. In Jagten ‘bevriest’ de hoofdpersoon. Lucas, zoals het door Mads Mikkelsen gespeelde personage heet, is zó verbouwereerd door de aanklacht dat hij geen verweer biedt. Hij denkt alleen maar: dit is zo absurd, dit zal wel overwaaien. Natuurlijk doet het dat niet in het kleine Deense dorp, waar iedereen, iedereen kent. De gedachte is als een virus dat zich razendsnel verspreidt. In de eerste scènes van de film is de pas gescheiden Lucas nog een graag geziene man met goede vrienden met wie hij jaagt en drinkt, maar van de ene dag op de andere is hij aangeschoten wild. Op een enkeling na (zijn tienerzoon en welgeteld één vriend) is iedereen overtuigd van zijn schuld.

Jagten heeft scènes die door merg en been gaan. Zoals die waarin het meisje Klara haar ‘aanklacht’ doet. Wij hebben dan al gezien hoe die tot stand is gekomen, hoe het meisje zich – thuis is het druk, haar ouders zitten in een duidelijke huwelijkscrisis en ze is het jongste kind – door niemand gezien of gehoord voelt en zich eigenlijk het meest op haar gemak voelt bij Lucas, haar meester en haar vaders beste vriend. Als ze met strijkkralen een hartje voor hem maakt en in zijn zak stopt, roept hij haar bij zich, geeft het terug en vertelt haar lief, maar duidelijk dat ze zo’n cadeautje beter aan een jongetje van haar eigen leeftijd kan geven. Ze is hierdoor zo gekwetst, dat ze de dingen omdraait: zij, zo vertelt ze de directrice van de kleuterschool, heeft het hartje van hem gekregen. En omdat ze een paar dagen ervoor toevallig iets heeft opgevangen van haar grote broer en een vriend die op de computer naar porno keken (‘een pik, rechtopstaand’) gaat dat, door de suggestieve vragen van de directrice en snel opgetrommelde maatschappelijk werker, een eigen leven leiden.

Wat de scène van het hartje zo knap maakt is dat je je zo goed kunt verplaatsen in het kind. Iedereen heeft wel eens zo’n afwijzing meegemaakt toen hij klein was. Misschien is het wel de eerste kennismaking met schaamte en haar reactie is daarmee een heel gewone, maar wel een die een kettingreactie in gang zet met verstrekkende gevolgen. Fantasieën van een kind kunnen heel ver gaan – en het is altijd zaak daaraan te denken, maar, en dat benadrukte Vinterberg in een interview met het magazine van het Deense Film Instituut: ‘Stel je voor dat je als kind voor een politieman, een psycholoog of je ouders zit die steeds weer dezelfde vragen stellen: “Wat heb je gezien? Zag je dit? Zag je dat?” Stel je dan voor dat het na een derde keer een deel van je fantasie gaat uitmaken, dat het zo echt wordt dat het ook echt gebeurd is. Vooral bij kinderen is het heel moeilijk onderscheid te maken tussen werkelijkheid en fictie. In zekere zin zijn de kinderen de boze geniën in deze film, omdat ze het leven van een man verwoesten, maar het is belangrijk voor mij om te benadrukken dat de kinderen ook slachtoffer zijn. Zij zijn degene die we het meest moeten beschermen.’

Jagten was Vinterbergs zevende film. Twee jaar ervoor maakte hij al een voorzichtige come-back met het ontroerende Submarino, een film over twee broers die getekend zijn door verwaarlozing in hun jeugd, Vinterbergs naam is voor de meeste mensen nog altijd geklonken aan zijn zo raak getroffen debuut, de Dogma-film Festen. In een interview met de VARAgids vertelde hij bij de release van Submarino dat Festen vooral had geleid tot veel druk en torenhoge verwachtingen waardoor hij creatief verlamd was geraakt. Vandaar ook die psycholoog.

Met Jagten, dat heel puur is en geconcentreerd, liet hij zien dat hij, op 43-jarige leeftijd, een gerijpte regisseur is met een blik, scherp als die van een havik en een cinematografische hand: Vinterberg is onmiskenbaar een heel goede filmmaker.