Tom Middendorp: ‘Veel conflicten in de geschiedenis gaan over de toegang tot schaarsten’

Als voormalig Commandant der Strijdkrachten richt zich tegenwoordig op klimaatverandering: ‘Dat is een steeds grotere aanjager van de veiligheidsrisico’s in de wereld.’

Allereerst: waarom ben je militair geworden? Ik had me aangemeld voor de Technische Universiteit van Delft, maar een schoolvriend wees me op een advertentie in de NCRV-gids van de Koninklijke Militaire Academie. Ook techniek, maar niet alléén maar techniek, en dat sprak me aan. Onbewust wilde ik meer dan alleen maar geld verdienen en zocht ik werk met een maatschappelijke betekenis. Die gedrevenheid zit nog steeds in me. Ik wil dat wat ik doe meerwaarde heeft. In het begin was het even zoeken, want ik vond mezelf totaal geen militair. Je werd er ook niet bepaald populairder van als je in een uniform in de trein zat. In mijn hele familie was niemand militair. Zeker mijn neven die in de dienst moesten begrepen daar niet veel van.

Middendorp werd geboren in Dieren, gemeente Rheden, maar groeide op in Venlo, in een nieuwbouwwijkje waar ook veel mensen uit Ambon woonden. ‘Mijn vader was vertegenwoordiger in schoolboeken en mijn moeder is overleden toen ik negen jaar was. ’s Morgens had ze voor ons gezin nog brood klaargemaakt. Midden op de dag kreeg ze een hartaanval.’ Haar dood veranderde zijn leven, vertelt Middendorp. Hij was de oudste en daardoor was het vanzelfsprekend dat hij de verantwoordelijkheid voor zijn broer en zus moest nemen.

In welke zin heeft de vroege dood van je moeder jou gevormd? Gevormd in de zin dat ik heel vroeg op eigen benen leerde staan en met tegenslagen leerde omgaan. Maar het heeft me ook misvormd omdat ik een emotioneel schild ontwikkelde om niet nog een keer zo te worden geraakt. We hebben in die tijd een aantal gezinshulpen gehad, maar ook die gingen allemaal weer weg en daardoor voelde ik me iedere keer in de steek gelaten. Ik werd daar hard van. Achteraf gezien heb ik me gerealiseerd dat dit een stempel op me heeft gedrukt, met name in het aangaan van relaties met mensen. Toen ik al op de militaire academie zat, ontmoette ik gelukkig mijn vrouw: zij wist door mijn pantsers heen te peuteren en heeft mijn schild opengebroken. Jaren later heb ik er echt mee kunnen afrekenen, want het duurde wel even voordat ik doorhad dat mijn hardheid in mijn jeugd is ontstaan.

Even psychologie van de koude grond: ik kan me voorstellen dat in een hoge militaire functie enige mate van hardheid wel van dienst kan zijn. (Resoluut) Nee, niet. Defensie is vooral mensenwerk, dus je moet in een leidinggevende functie heel erg empathisch kunnen zijn en veel inlevingsvermogen hebben in de vraag wat mensen drijft. In het begin was ik zeer strikt in mijn eigen doelstellingen, want ik wilde alles goed doen, maar daardoor legde ik de lat al snel op een hoogte die voor veel mensen moeilijk te halen was. En dat keerde zich vaak tegen me. Ik heb het belang van empathie en reflectie echt leren inzien. Aanvoelen wat haalbaar is en dan de lat op die hoogte leggen. In een team zit iedereen weleens in de knoop. En als je daar niet goed rekening mee leert houden, kun je nooit het beste uit een team halen. Ik hield mijn kaderleden ook altijd voor dat ze ‘hard’ met een d en een t moesten kunnen schrijven; je moet hard durven zijn in je eisen, maar tegelijkertijd ook hart hebben voor je mensen en er voor ze staan.

Ik ben vijf jaar jonger dan jij en ik kan me eind jaren 70 nog de opkomst van de punk en de kraakbeweging herinneren, de revolte onder jongeren. Daar was jij niet vatbaar voor? Nou, ik had wel lange krullen. Voordat ik naar de KMA ging was ik zelf al naar de kapper gegaan, maar toen ik door de poort binnenkwam, moest ik meteen nog een keer. Het was een andere tijd, er waren veel protesten tegen kruisvluchtwapens.

Wij dachten op onze middelbare school dat het niet de vraag was óf de wereld door kernwapens zou worden vernietigd, maar wanneer. Veel punkers waren er ook cynisch over. Die scandeerden niet ‘Stop de neutronenbom!’ maar ‘Drop de neutronenbom!’ Laat ze maar vallen, dan hebben we het gehad. De protesten raakten mij niet en ik was er ook eigenlijk niet mee bezig. Ik dacht ook niet dat er een Derde Wereldoorlog aan zat te komen en wilde me juist inzetten om dat te voorkomen. Wie is er zo gek om zichzelf te vernietigen, dacht ik.

Nou, dat is een goed bruggetje naar jouw nieuwe documentaireserie Missie Middendorp. De Derde Wereldoorlog is er niet gekomen, maar inmiddels is er een andere dreiging: het veranderende klimaat en als gevolg daarvan potentiële geopolitieke instabiliteit. Twee jaar geleden publiceerde je een boek genaamd De klimaatgeneraal, waarin je problemen benoemt en mogelijke oplossingen aandraagt. Sindsdien is er niet veel ten goede veranderd in de wereld. Onlangs stond in de krant dat we als Nederland een welhaast onmogelijke inspanning zullen moeten doen om onze klimaatdoelen überhaupt te halen. Ja, de zorg neemt toe. Voor mijn documentaireserie ben ik in landen als Irak, Somalië en Bangladesh geweest, en daar zag ik dat het toch nóg erger was dan ik had verwacht. Het platteland raakt steeds leger, nieuwe generaties groeien op zonder perspectief en miljoenen mensen trekken naar steden, waar de interne spanningen groeien. Dat zijn broedplaatsen voor radicalisering en georganiseerde criminaliteit. In landen als Somalië is tweederde van de bevolking minderjarig. Ze hebben geen toekomst, dus welke keuzes hebben ze?

Hoe ben je op dit onderwerp gekomen? Als militair ben je altijd met het klimaat bezig, in de zin dat je in ieder klimaat moet kunnen functioneren. Dat is een gegeven. Maar de link naar de echte gevolgen van klimaatverandering is voor veel militairen ver weg, en ik denk dat dit ook voor veel burgers geldt. De problemen liggen in de toekomst en zijn nu nog niet echt voelbaar. Ik denk dat veel militairen vinden dat het niet aan Defensie is om deze problemen op te lossen. Mijn eyeopener was toen ik commandant was in Uruzgan. We vochten heel hard om het dorpje Chora te bevrijden, maar toen we de taliban uiteindelijk hadden verdreven kwamen we erachter dat de spanningen in het dorp bleven bestaan. Die hadden namelijk te maken met waterschaarste. Ook in andere conflictgebieden zag ik de destabiliserende werking van een veranderend klimaat. Klimaatverandering is een steeds grotere aanjager van de veiligheidsrisico’s in de wereld.

Lees dit artikel verder in VARAgids 46, vanaf dinsdag 12 november in de winkel, op de mat en in de app (alleen voor VARAgids-abonnees). Word ook abonnee!