Tenet: heerlijk ingewikkelde puzzel

Tenet is de perfecte film om weer eens voor naar de bioscoop te gaan en wordt door de door corona geplaagde branche dan ook als een reddingsboei gezien: als deze spektakelfilm mensen niet naar het grote doek terug lokt, dan is het einde verhaal. Gelukkig maakt Tenet de belofte beslist waar en is de film zodanig ingewikkeld dat je hem op zijn minst twee, maar waarschijnlijk beter drie keer moet zien. Alle drie die keren in de bioscoop - liefst op IMAX- of 70 mm-formaat - want Nolans vaste cameraman Hoyte van Hoytema (van oorsprong een Nederlander die twee keer werd afgewezen door de Amsterdamse filmacademie, maar nu een van de meest gevierde directors of photography ter wereld is) maakt ten volle gebruik van het enorme canvas in de bioscoop. Tenet is hèt bewijs dat ook de fijnste flatscreen niet op kan tegen een moderne bioscoopzaal.

Tenet is de culminatie van de obsessie met tijd die regisseur Christopher Nolan al sinds zijn debuut Memento - een film die chronologisch achterstevoren verloopt, te zien op Amazon Prime - met de bioscoopganger deelt. In zijn film Inception werd je ook al tureluurs van het gehussel met ruimte en tijd, in Interstellar werd het nog een graadje erger met tijdreizen via de lichtsnelheid en wormgaten, maar Tenet slaat alles. De basis van het verhaal is dat in de toekomst een manier van tijdreizen is ontwikkeld die inversie heet en die objecten - een kogel of een auto - maar ook mensen na een inversie-behandeling omgekeerd in de tijd zet; voor die objecten of mensen verloopt de tijd niet van heden naar toekomst maar andersom. Geïnverteerde kogels verlaten het kogelgat in de muur en keren terug naar de loop van het wapen en geïnverteerde mensen lopen achteruit. Als je maar lang genoeg geïnverteerd bent, reis je aldus naar het verleden terwijl voor de rest van de wereld de tijd nog steeds de gebruikelijk kant op gaat.

Dit overkomt de naamloze protagonist, oftewel de hoofdpersoon, in Tenet, grandioos gespeeld door John David Washington (BlacKkKlansman). Hij is een onduidelijke spion, misschien CIA, die meteen aan het begin van Tenet - hoewel 'begin' een zeer relatief begrip blijkt in een film over geïnverteerde tijd - in het verhaal wordt gestort met de vage opdracht om al het aardse leven te redden van een complot dat het einde der tijden zal betekenen - letterlijk. Alles wat hem - en ons, want als toeschouwer zijn we in feite één met de protagonist - wordt verteld is dat hij het codewoord Tenet ('grondbeginsel') moet gebruiken om meer feiten los te krijgen van de mensen die hij op zijn missie ontmoet. Die missie, zo wordt gaandeweg de film min of meer (on)duidelijk, heeft te maken met een appeltje dat de mensen in de verre toekomst - die de inversie hebben uitgevonden en hebben geëxporteerd naar hun verleden en ons heden - hebben te schillen met de mensheid anno 2020.

Een en ander gaat gepaard met heel veel schiet- en knokpartijen, gescheur in auto's en boten, en gereis over de continenten: Tenet is in feite een James Bond -film à la Nolan. Het verhaal, waarover je van tevoren beslist niet teveel moet weten, wordt gedragen door steengoede acteurs en dat is maar goed ook want wie eerlijk is, moet toegeven dat vooral in het laatste kwart van de film er eigenlijk geen touw meer aan vast is te knopen, zodanig lopen heden en verleden letterlijk door elkaar als twee paramilitaire teams gezamenlijk ten strijde trekken tegen de vijand: één team vecht chronologisch en het andere geïnverteerd. Wie het tegen die tijd allemaal nog begrijpt mag het zeggen en vandaar dat minstens tweemaal kijken wel is aan te raden, hoewel het de vraag is of het verhaal daar wel tegen bestand is. Misschien heeft Nolan in Tenet wel érg veel onontwarbare knopen gelegd. Zeker is dat na één keer kijken alles wat schimmig blijft, maar dat is in dit geval vooral een compliment: Tenet is extreem fascinerend en raadselachtig.

Zoals gezegd wordt het ultra ingewikkelde script gedragen door de acteurs: protagonist John David Washington is een gevoelig type, een soort anti-Bond, met heerlijk sarcasme en toch een feilloze vecht- en schietmachine, de enge Russische oligarchische aartsschurk Sator wordt prachtig gestoord gespeeld door Kenneth Branagh en vooral zijn vrouw Kat, die een wederzijdse genegenheid opvat voor de protagonist die net wat dieper gaat dan de gebruikelijke James Bond-romance, blijkt een onverwacht sterk en gelaagd karakter en is in de plot van Tenet uiteindelijk even belangrijk als de protagonist. Ze wordt gespeeld door Elizabeth Debicki (bekend van The Night Manager en vanaf seizoen vijf prinses Diana in The Crown) en het subtiele spel tussen haar en John David Washington tilt Tenet boven het niveau van actie/spionagefilm uit. Nolan heeft met zijn acteurs en technici - hij is wars van cgi, dus alle stunts, ontploffingen en de 747 die een gebouw in rijdt zijn allemaal gewoon 'echt' - een geweldig werkstuk afgeleverd waar je glunderend en met kloppend hart naar zit te kijken. Dat het verhaal op het eind een beetje uit de rails - lijkt - te lopen is niet erg. Nolan beweert ook geen wetenschappelijke accuraatheid na te streven, maar allerlei elementen in de film zijn wel ontleend aan de fysica - net als bij Interstellar was de Nobelprijs-winnende deeltjeswetenschapper en scifi-fanaat Kip Thorne één van de wetenschappelijke adviseurs van de film.

Wie het werkelijkheidsgehalte van Tenet verder wil onderzoeken, vervoege zich bij populair-wetenschappelijke artikelen als deze en deze over, onder veel meer, de paradoxen van tijdreizen in sciencefiction, inclusief de Grootvader Paradox die in de film een rol speelt: wat nou als je terugreist in de tijd en je aldaar je eigen grootvader doodslaat, wat betekent dat in hemelsnaam voor je eigen bestaan? Nog veel meer over tijd en de merkwaardige eigenschap dat die maar een kant op lijkt te kunnen gaan en over het in Tenet vaak aangehaalde begrip entropie, leze men in de recente bestseller Het mysterie van de tijd van Carlo Rovelli.

Maar je kunt je ook gewoon overgeven aan de rijke fantasie en visuele perfectie van Christopher Nolan, die ook al bij de eerste keer kijken allerlei fijne grapjes uithaalt met de kijker die hij niet echt uitlegt; je eigen intelligentie wordt erg serieus genomen door deze film. Meerdere malen kijken zal zoals gezegd waarschijnlijk nog meer inzichten opleveren. Wellicht loont het zelfs de film tijdens de derde sessie over een tijdje op je eigen flatscreen achterstevoren af te spelen. Gaat dat zien in elk geval.