Louisa Rutten: ‘Ik ben benieuwd hoe de Belastingdienst naar de serie zal kijken’

In gesprek met Louisa Rutten, BNNVARA-researcher. Ze deed onderzoek voor de driedelige dramaserie De toeslagenaffaire.

Hoe ben je bij De toeslagenaffaire betrokken geraakt? Ik werk op de fictieafdeling van BNNVARA en word betrokken bij projecten waarvoor research nodig is. In het geval van De toeslagenaffaire was dat zéker het geval. Dit project heeft een lange aanloop gehad. Scenarioschrijver Frank Ketelaar kwam jaren geleden met het idee en is vervolgens met Robert Kievit (producent fictie bij BNNVARA) en journalisten gaan spreken over dit onderwerp. Vanaf dat moment ben ik erbij betrokken geraakt. Ik verdiepte me in de toeslagenaffaire en heb alle beschikbare informatie zo inzichtelijk mogelijk proberen te maken voor de makers. Om te beginnen met een simpele tijdlijn: wat is er allemaal gebeurd en in welke volgorde? Daarnaast heb ik contact gelegd met diverse betrokkenen om een beeld te krijgen van de verschillende kanten van het verhaal, zoals een advocaat en een voormalig Kamerlid. Vervolgens is er in overleg tussen Frank en Robert een eerste opzet van de serie gemaakt met de personages en de verhaallijnen, die uiteindelijk tot scenario’s zijn uitgewerkt door schrijvers Alma Popeyus en Hein Schütz.

Wilden betrokkenen allemaal meewerken? De meeste mensen die betrokken zijn geraakt bij de toeslagenaffaire zijn heel bevlogen en willen graag dat er meer aandacht voor komt. Zij willen daarom meestal wel meewerken. Daarbij vertelden we duidelijk: we maken een fictieserie, dus verwacht niet dat je verhaal een-op-een in de serie terechtkomt. Het helpt heel erg als je mensen persoonlijk spreekt om de details achter de documenten te horen.

Ben je bij dit soort gesprekken op zoek naar praktische zaken, zoals wanneer wat voor soort brief op de mat viel, of ben je op zoek naar het gevoel dat deze mensen hebben ervaren al die jaren? Beide. We hebben bijvoorbeeld met een oud-medewerker van de Belastingdienst gesproken over de interne communicatie en sfeer bij de dienst. Ook al is er natuurlijk heel veel informatie beschikbaar via documenten, verslagen en onderzoeken, is het waardevol om uit eerste hand te horen hoe de Belastingdienst te werk is gegaan. We wilden echt van binnenuit laten zien hoe dit fout heeft kunnen gaan. Met deze serie hopen we dat inzichtelijk te maken voor een breed publiek. Ik ben wel benieuwd hoe medewerkers van de Belastingdienst naar deze serie gaan kijken.

Hoe was het om met gedupeerden te spreken over wat ze is overkomen? Tijdens de scriptfase van De toeslagenaffaire hebben de schrijvers zich gebaseerd op oogverslagen en verhalen uit verschillende bronnen. In de repetitiefase zijn de acteurs en regisseur zelf in gesprek gegaan met gedupeerde ouders, zodat zij zich beter konden inleven in hun rollen en meer gevoel kregen bij de materie. Dit heeft een grote impact op hen gehad. Als je met gedupeerden praat en hun verhalen hoort, ja, dan vloeien er wel tranen. En dan heb ik het niet over de gedupeerden zelf.

Hoe stel je jezelf op in die gesprekken met gedupeerden? Zo empathisch mogelijk en open over het maakproces van een dramaserie. In dit geval gingen we met ze in gesprek om hun verhaal te horen, niet om informatie te verkrijgen die diende als research voor de serie. Hier hoefde ik niet mee te schrijven, zoals in andere gesprekken wel. Fictiemakers kunnen al snel inzoomen op een bepaald detail, terwijl ik in mijn rol de algehele informatiestroom hoor te overzien.

Behalve uit het contact leggen met mensen, waaruit bestaat je werk voor deze serie nog meer? Bij deze serie was het extra belangrijk dat iemand de balans tussen feit en fictie in de gaten hield. Door alle beschikbare informatie behapbaar te maken, bijvoorbeeld door zo’n tijdlijn, en mee te denken over hoe zoiets het beste vertaald kan worden naar een fictief verhaal. Daarnaast krijg ik vaak specifieke vragen van de makers. Hoe ziet een voedselbank er eigenlijk uit? Dat zoek ik voor ze uit. Soms zijn er ook tijdens het filmen nog kleine vragen vanaf de set. Vaak heeft dit met de aankleding te maken. Bijvoorbeeld vragen over welk type envelop van de Belastingdienst er precies gebruikt moest worden.

Hoe lang ben je met dit project bezig geweest? Ik werk sowieso aan verschillende series tegelijkertijd. We maken veel drama bij BNNVARA, dat vaak raakt aan maatschappelijke onderwerpen. Aan De toeslagenaffaire werk ik sinds 2021. Dramaseries hebben meestal een langere aanloop dan non-fictie, zeker bij een project waar de balans tussen feit en fictie zo belangrijk en ingewikkeld is. We willen het graag goed doen en rechtdoen aan de gedupeerden.

Is het verhaal van de hoofdpersonen, gedupeerden Kysia en Rayan, een bestaande of fictieve zaak? Hun verhaal is gebaseerd op het leed van meerdere gezinnen. Het zijn dus fictieve personages. We hebben naderhand van echte gedupeerden gehoord dat ze wel veel in het verhaal van Kysia en Rayan herkenden.

Wat heeft het met jou persoonlijk gedaan, je ingraven in dit onderwerp? Ik dubbelcheck al m’n brieven van de Belastingdienst tegenwoordig. Ik word er zenuwachtiger van dan vroeger. Mijn vertrouwen in instanties is gedaald. Ik ben geschokt over hoe groot de problemen zijn in de afhandeling van dit schandaal. Er is veel verandering beloofd, er is een kabinet afgetreden, maar de vraag is of het systeem dat ten grondslag lag aan de toeslagenaffaire echt veranderd is.

Dit artikel komt uit VARAgids 46, vanaf dinsdag 12 november 2024 in de winkel, op de mat en in de app (alleen voor VARAgids-abonnees). Word ook abonnee!