Joker: grimmig, gestoord, grappig, grotesk

Joker toont de ontstaansgeschiedenis van de aartsrivaal van Batman in het Gotham / New York van de jaren tachtig. De schurk, eerder met verve gespeeld door Heath Ledger en Jack Nicholson, blijkt in Joker een goedbedoelende clini-clown en mislukte stand-up comedian te zijn, met psychiatrische problemen, die zo slecht behandeld wordt door zijn ouders, collega’s en de wrede maatschappij dat hij wel een psychopaat móést worden. Althans, dat wil regisseur Todd Phillips, vooral bekend van The Hangover-films, ons met alle geweld opdringen. Een af en toe geniale maar soms ook zwaar over-acterende Joaquin Phoenix zet een radeloze loner neer die qua rol een beetje doet denken aan de getraumatiseerde veteraan in zijn oneindig veel betere film You Were Never Really Here.

De loner heet Arthur Fleck en het verpauperde, door misdaad en bezuinigingen geteisterde Gotham is geen goede plek voor hem. De film schotelt ons een serie gebeurtenissen voor die Arthur op zijn werk, op straat en in zijn persoonlijke leven meemaakt, die allemaal zijn bedoeld om te vergoelijken dat hij zo catastrofaal ontspoort dat hij de ultra-gewelddadige Joker wordt. De meeste scènes in de film draaien vooral om het legitimeren en verklaren van dat gedrag: zijn ouders belazeren hem, zijn werkgever en collega’s ook, door de bezuinigingen op de geestelijke gezondheidszorg kan hij zijn medicijnen niet meer betalen en verliest hij zijn psychiater, een kwaadwillende collega geeft hem een pistool cadeau dat hij gebruikt als hij door rijke Wall Street-jongens in elkaar wordt gemept, enzovoorts. Alles staat in dienst van het begrijpelijk maken van de brute agressie van de Joker, die eigenlijk niet zijn eigen schuld is, maar de schuld van ‘het systeem’, de media, de rijke elite en zijn zielige jeugd.

Joaquin Phoenix (over)acteert er lustig op los en de sets, cinematografie en andere acteurs zijn allemaal prima, maar de oppervlakkige maatschappelijke relevantie die Joker overduidelijk tentoonspreidt is flinterdun en komt niet verder dan het refereren aan de macht van geld en de corrumperende invloed van de media. Dat neemt niet weg dat Joker prachtig is gemaakt en enorme schwung heeft, en grote indruk maakt met de compromisloze manier waarop Arthur Flecks geestelijke onttakeling en zijn toenemende geweld in beeld wordt gebracht. Een hele, hele vreemde rol is weggelegd voor twee andere films waaruit de Joker de hele tijd - het aantal referenties en vrijwel identieke scènes is echt niet te tellen - citeert: Taxi Driver en The King of Comedy. Beide van Martin Scorsese ( The Irishman ), en beide over het verloederde New York in de jaren zeventig en tachtig. En beide met Robert De Niro in de hoofdrol, die in Joker óók een hoofdrol speelt: die van de talkshow-host en komiek die de Joker nationale bekendheid geeft.

Arthur Fleck is overduidelijk en zonder gêne gebaseerd op zowel de hoofdpersoon uit Taxi Driver, een psychopathische wreker die de moreel failliete maatschappij te lijf gaat met ultra-geweld, als op de hoofdpersoon in The King of Comedy, een waardeloze maar ambitieuze en geestelijk labiele would-be komiek die net als Arthur Fleck een optreden in een talkshow weet af te dwingen. Het kijken naar Joker zónder die twee films te hebben gezien, moet een totaal andere ervaring zijn dan als je ze wel hebt gezien. Het is meer dan een hommage, het is een vreemd soort openlijk plagiaat dat net zo weird en ongemakkelijk aanvoelt als het geforceerde nep-lachen dat Arthur Fleck de hele tijd in het openbaar ten beste geeft. Dat voortdurende geciteer uit twee andere films en de knappe maar ook vermoeiende acteerprestatie van Phoenix maken van Joker een hele rare kijkervaring. Wel de moeite waard, maar meer uit curiositeits-overwegingen dan omdat het nou zo’n briljante of relevante film is.