Het succes van De Luizenmoeder verklaard

In de vijfde aflevering van De luizenmoeder wordt een zwarte vader wit geschminkt. Hij is door de schooldirecteur van basisschool De Klimop aangesteld als ‘ijsbeer’, een onderdaan van ‘Winterklaas’ – een zelfbedacht feest (de directeur speelt zelf voor Winterklaas) dat een einde moet maken aan Sinterklaas en zijn polariserende pieten. De vader, zichtbaar ongelukkig met zijn geschilderde gezicht, vliegt zijn vriend in de armen als de hogere machten het Winterklaasfeest dreigen af te blazen.

De aflevering was wéér een bizar groot kijkcijfersucces, hoewel net iets minder bekeken dan aflevering vier (ruim 3,5 miljoen kijkers, in de loop van de week kwamen daar nog 1,2 miljoen kijker bij die het uitgesteld keken, dus 4,7 miljoen in totaal). Nou ja, De luizenmoeder ís ook grappig, tuurlijk, maar 4,7-miljoen-kijkers-grappig?! Is het zó goed dat het 4,7 miljoen kijkers verklaart – en daarmee de best bekeken comedy van deze eeuw is? Want sinds 2002 (het jaar waarin de Stichting Kijk Onderzoek uitvoeriger kijkcijfers bij ging houden) is geen Nederlandse comedy ook maar in de búúrt gekomen bij die duizelingwekkende cijfers (alleen ’t Spaanse Schaep uit 2011 misschien; de best bekeken aflevering ooit telde ongeveer 2,7 miljoen kijkers, dat scheelt kortom nog steeds heel erg veel).

Dit is voor NPO 3 ook een krankzinnig groot succes. In de groep 20 tot 34 jaar (zeg: het hart van de NPO 3-doelgroep) kijkt normaalgesproken 8,9 procent op zondagavond (20:00-23:00 uur, het gemiddelde in 2017) naar die zender. Op 4 februari (aflevering 4) is dat voor die groep ineens 41 procent. Nou ja, die cijfers kunt u snel vergeten, maar onthoud: dit is echt ongelooflijk goed voor een comedy op NPO 3. Hoe kan dit?

De verklaring voor het succes van De luizenmoeder die al snel rondging, gaat over het soort grappen in de serie. Neem juf Ank, het troetelpersonage van de kijker. In de eerste aflevering ging het al helemaal mis met de juf, qua onbehouwen uitspraken. Een geadopteerd kindje met Azia-tische roots werd ‘Het meisje met die oogjes’, een zwarte vader werd in het Engels toegesproken dat het te vroeg was om al te gaan schoonmaken want er was ouderavond. Enfin, ongemak. Heerlijk ongemak, volgens velen.

‘Ik heb in tijden niet zó hard gelachen. Zo bevrijdend en tegelijk ongemakkelijk,’ schreef televiesierecensent Angela de Jong (Algemeen Dagblad) nadat de eerste aflevering was uitgezonden. ‘Want je realiseert je als kijker tussen twee lachbuien door: hierom lachen, dat kan écht niet meer. En dat maakt De luizenmoeder honderd keer interessanter en effectiever dan al het gedram van de Sylvana’s van deze wereld.’ En dit: ‘Het was heerlijk om weer eens onbedaarlijk te schateren om grappen over huidskleur en spleetogen, waarbij de heren van VI tot onschuldige koorknaapjes verbleken. Al was het tegelijk schuldbewust lachen, dat dan weer wel.’

Schuldbewust of niet, daar zit ’m natuurlijk de kneep. Lachen kijkers om racistische grappen, of om lachend te concluderen hoe zelfgenoegzaam én ouderwets de personages zijn – en om het ongemak dat daarop volgt? Lach je mee met racisme, of lach je het in het gezicht uit? ‘Als belangrijkste argument voor het succes wordt telkens aangehaald dat de serie zo lekker politiek-incorrect is,’ schreef ook AD-collega Nynke de Jong.

Hoe komen we er in hemelsnaam achter waarom kijkers iets grappig vinden – en of dit een stap vooruit is of een stap terug in de tijd? Het blijft gissen, maar de cijfers van Stichting Kijkonderzoek vertellen wel een verhaal. En dat is: nee, die extra kijkers van De luizenmoeder zijn niet toe te schrijven aan een groep kijkers die (al dan niet heimelijk) wil lachen om racistische grappen. Daarvoor is de serie te veel voor iedereen.

https://www.youtube.com/watch?v=XkS8XbNh4C4 https://www.youtube.com/watch?v=VwbvaBBHLWE

Neem zoiets als ‘politieke voorkeur’ van de kijker; eens per jaar geven de mensen met een kijkcijferkastje hun politieke voorkeur op. Uit die cijfers komt iets curieus: het aandeel rechtsgeoriënteerde kijkers zakte bij de tweede aflevering naar 21 procent van de kijkers (was bij de eerste aflevering 35 procent). Bij aflevering drie en vier is het aantal rechtse kijkers respectievelijk 27 en 30 procent. De tweede, derde en vierde aflevering van De luizenmoeder trokken méér kijkers met een voorkeur voor links.

Laten we ook eens kijken waar de kijkers van De luizenmoeder vandaan komen (er zijn immers verliezers in dit verhaal: namelijk de makers van de tv-programma’s die tegelijkertijd op andere zenders worden uitgezonden). Bij de tieners (13-19 jaar) is dat in eerste instantie Paleis voor een prikkie (SBS 6, met die wonderlijke levensgenieters Frank en Rogier), net als bij de groep 35-49 jaar. Bij de groep 20-34 jaar zijn dat de kijkers die zijn afgehaakt bij achtereenvolgens Moordvrouw (RTL 4), De Curling Quiz (NPO 1) én (dit is opmerkelijk) Door het hart van China. In de kijkersgroep 50-64 jaar is Door het hart van China na De Curling Quiz zelfs het belangrijkste programma vanwaar de kijkers naar De luizenmoeder komen.

Door het hart van China is hét tv-programma dat de VPRO maakt voor de nieuwsgierige kosmopoliet die met open vizier de wereld tegemoet treedt, net als presentator Ruben Terlou dat zelf doet in het reisprogramma. Zou die groep werkelijk lachen om grappen over Aziatische ogen? Of zou hier iets anders aan de hand zijn – hetgeen Nynke de Jong uiteindelijk ook in haar stuk concludeert? ‘We lachen niet opgelucht omdat in De luizenmoeder racistische grappen helemaal oké zijn. We lachen om de personages die niet inzien dat ze bij tijd en wijle zoveel vooroordelen hebben. En omdat zij zo herkenbaar zijn. Dat is het knappe van de makers van deze serie: dat ze karakters hebben gecreëerd die in al hun ongemakkelijkheid zo ontzettend herkenbaar zijn.’ Haro Kraak schrijft in de Volkskrant dat juf Ank inderdáád racistische taal uitslaat, maar daarna altijd wordt gecorrigeerd door de omgeving. ‘Juf Ank vergist zich, zegt iets racistisch en staat vervolgens voor lul. Zó fout is De luizenmoeder dus eigenlijk helemaal niet.’

Inderdaad, zo fout is het dus niet. Een comedy die linkse en rechtse kijkers wegkaapt bij de programma’s Paleis voor een prikkie, én De Curling Quiz én Door het hart van China polariseert niet door racistische grappen. De luizenmoeder bindt juist, en wel 3,5 miljoen zéér uiteenlopende kijkers in één geweldige comedy. Wat fijn dat je er bent, De luizenmoeder! 

(Met medewerking van Janet Slabbekoorn en Mariska van Dantzig )