Het sprookje voorbij: een duik in de geschiedenis van het fenomeen heks

Een duik in de geschiedenis van het fenomeen heks.

Hoe de heks een archetype werd dat anno 2024 ook nog maatschappelijk relevant is. En over 'brandstapelangst'.

Een paar keer sloop de twijfel in zijn ziel. Was ze misschien toch de heks van Lettele? Zou ze hem niet bedriegen? Op die momenten liet hij de troep stilhouden en sloeg haar tot bloedens toe om zich daarna, als de stoet weer in beweging kwam, te verliezen in verklaringen voor zijn plotselinge uitbarsting, die voor hem ookhelemaal niet leuk was geweest. Het kwam allemaal door die Lettelse heks, dat lelijke wijf dat zich had vermomd als aantrekkelijke vrouw, want dat was hij inmiddels zelf gaan geloven. Via haar was de duivel zijn ziel binnengedrongen.’

Een fragment uit Heks! Heks! Heks! van Jente Posthuma, haar hervertelling van Overrijsselse heksensagen. Jente Posthuma had niet veel op met de nogal vrouwonvriendelijke heksenverhalen zoals ze lang verteld werden, en schreef drie nieuwe sagen. Opde website visitoost, bij de Sallandse fietsroutes, wordt de heks van Lettele nog een ‘gevaarlijke en boosaardige heks’ genoemd. ‘Zo boosaardig dat zij er plezier in had om goede, gelovige mensen uit te leveren aan de duivel.’ Maar in Jente Posthuma’s Heks!

Heks! Heks! is ze een eigenzinnige, onverschrokken vrouw, die opkomt voor andere vrouwen en zich met recht verzet tegen de gewelddadige heksenjager Pier, met zijn ‘waterige ogen en zijn baard met broodkruimels.’ Ze is eerder wonderwoman dan de wicked witch.

Er is iets flink verschoven, als het er om gaat hoe er naar heksen wordt gekeken. Het archetype van de kwaadaardige toverkol is nog lang niet opgelost in ons collectieve bewustzijn, kijk maar naar de vele heksen in films en series; Ursula de zeeheks uit De kleine zeemeermin, Disney’s Maleficent, Melisandre uit Game of thrones, de White Witch uit Narnia. Roald Dahls Witches, Agatha Harkness in Marvels Agatha all along, de groene heks uit Wicked. Om er maar een paar te noemen. Maar er zijn intussen ook veel andere inzichten en verhalen bij gekomen. Zeker als het gaat om....

Lees verder in VARAgids 43, vanaf dinsdag 22 oktober 2024 in de winkel, op de mat en in de app (alleen voor VARAgids-abonnees). Word ook abonnee!