Waarom moeten filmmakers stoppen met stereotyperen?

De Oekraïnse minister van Cultuur noemt een Oekraïns personage in de Netflix-serie Emily in Paris een 'onacceptabel karikatuur'. Netflix zegt dit in de toekomst te willen voorkomen. Maar hoe? ANNE+-regisseur Valerie Bisscheroux legt uit waarom de-stereotyperen belangrijk is en hoe hen dat doet.

‘Ik spreek namens alle Oekraïense vrouwen ter wereld. Ik heb het gevoel dat dit niet kan worden genegeerd. Als een van de meest succesvolle Netflix-series van 2021, bewust van je invloed op gedachtes en gevoelens over de hele wereld, is er nog steeds plek voor zulke onwetendheid en intolerantie?’, vraagt influencer Eugenia Havrylko zich op Instagram af. ‘De manier waarop jullie met het imago van Oekraïners zijn omgegaan in het tweede seizoen, vierde aflevering, is goedkoop en een absolute schande.’ Het bericht gaat over het personage ‘Petra’ uit de populaire Amerikaanse comedyserie Emily in Paris. In de serie wordt het personage weggezet als een vrouw die zonder enige spijt kleding steelt, een slechte smaak voor mode heeft en constant bang is terug te worden gestuurd naar haar vaderland.

Stereotyperend en beledigend
Haar boodschap maakt veel los. Het bericht van Havrylko ontvangt ruim zeventigduizend likes en een kleine vijfduizend reacties. Begin januari – zo’n twee weken na de kritiek van Havrylko – heeft haar boodschap ook de Verchovna Rada (het Oekraïense parlement) bereikt. Oleksandr Tkachenko, de Oekraïense minister van Cultuur, noemt de serie stereotyperend. ‘In Emily in Paris zit een karikatuur van een Oekraïense vrouw die onacceptabel is. Het is ook nog eens beledigend’, schrijft Tkachenko op Telegram. ‘Is dit hoe Oekraïners gezien worden in het buitenland? Mensen die stelen, alles gratis willen en bang zijn om een land uitgezet te worden. Dat mag niet zo zijn.’

Voorkomen
Tkachencko besluit Netflix een klachtbrief te sturen. Korte tijd later ontvangt hij een ‘gepaste reactie’, zo schrijft The Mirror. Het komende jaar zullen de minister en de streamingsdienst contact houden om soortgelijke situaties in de toekomst te voorkomen. Het is namelijk niet voor het eerst dat de serie wordt beticht van stereotypering: ook de Fransen hebben al eerder hun onvrede geuit.

Clichébeeld
‘We weten dat stereotypen ongenuanceerd en kwetsend kunnen zijn, maar toch duiken ze anno 2021 nog in alle media op. Dat richt meer schade aan dan kijkers en lezers doorhebben’, schrijft Diversiteit- en Inclusiemanager van BNNVARA Sahar Noor eind december in een opiniestuk voor Het Parool. Stereotypen zijn volgens Noor altijd generalisaties die ‘een geportretteerde groep terugbrengen tot een clichébeeld’. Zowel positief als negatief. Herhaling van dezelfde stereotypen versterkt dat beeld.

Verrassen
‘Als je een personage vooral stoelt op vaste kenmerken die wij op een groep mensen plakken en je daar niks tegenoverzet, krijg je een plat karakter dat alleen het stereotype bevestigt zonder de kijker te kunnen verrassen’, aldus Valerie Bisscheroux, regisseur van ANNE+ die, evenals diens rechterhand Maud Wiemeijer, herhaaldelijk geroemd wordt om hun taboedoorbrekende en cliché mijdende manier van werken.

Positieve verandering
Nadat de serie ANNE+ – over een jonge queer vrouw die op zichzelf gaat wonen in Amsterdam - op de Nederlandse televisie in première ging, is deze nu in de gehele Benelux op streamingdienst Netflix te zien. En zo komt deze pal naast Emily in Paris terecht. ‘Ik vind dat wel bizar, ja. Ik heb het gevoel dat we in een soort nieuwe tijd zijn terechtgekomen; dat er veel positieve verandering gaande is – kijk bijvoorbeeld naar de serie Sex Education (Netflix) of Zina (NPO). Er wordt veel gezocht naar nuance en representatie. Dat er dan ook projecten gemaakt worden die daar haaks op lijken te staan, is wel jammer.’

Nuance
De-stereotypering is ‘een zoektocht naar nuance’, volgens Valerie. Maar nuance is moeilijk, weet hen. ‘Vooral in comedy. Ik houd heel erg van nuance, altijd. Maar soms moet je dingen ook gewoon helder tegenover elkaar zetten.’ Het gevaar is dat het echter te zwart-wit wordt. ‘Soms worden de contrasten te groot, dan kan er een bepaalde fijngevoeligheid verloren gaan.’

Stereotypen zijn niet ‘fout’, je kunt ze als filmmaker best omarmen, volgens Valerie, als je er maar ‘andere aspecten aan mag toevoegen’. ‘Je hoeft ze niet allemaal toe te voegen aan één personage.’ Een simpel voorbeeld: er bestaat een beeld dat lesbiennes altijd tanktops dragen. ‘Daarom hebben wij er bewust voor gekozen Anne op de poster van de film geen tanktop te laten dragen. Ook heeft ze in de serie niet áltijd een tanktop aan. Soms heeft ze er een aan. Dan speel je met stereotypes, omarm je ze, haal je ze onderuit en voer je een breder beeld van hoe een mens in elkaar zit.’

In de praktijk
Dat gaat echter niet vanzelf. Allereerst is er een divers team nodig: ‘Er trekt sneller iemand aan de bel als er meer verschillende mensen in een team zitten.’ Ook is er tijd nodig om te heroverwegen: ‘Vaak is er maar weinig tijd om over een keuze na te denken, daar moet je als crew en cast de ruimte voor maken.’ Vervolgens is een veilige cultuur op de set van belang: ‘Als een acteur niet achter een tekst staat dan hebben we het daarover. Dan kijken we hoe we het wel willen doen. Ik probeer als regisseur die veilige omgeving te creëren door open te staan en zelf de vragen actief te stellen. Ik zou mij enorm stom voelen als acteurs zich niet bij mij kunnen uitspreken.’