Waarom hebben we vooroordelen over dialecten en accenten?

Shayno komt uit Twente, Thijs uit Brabant, Ilan uit Amstelveen. Samen vormen zij de diverse redactie van podcast Alicante.En dat is in Hilversum, tussen alle ABN-sprekende collega’s, best bijzonder.

Om het dialecten-rijtje aan te vullen schuift ook cabaretier Patrick Laureij aan bij Alicante. Hij is Rotterdammer in hart en nieren. En dat is te horen. Toch is hij zich gek genoeg lang niet bewust geweest van dit accent. ‘Ik vond dat anderen Rotterdamser praten dan ik. (…) Als we op vakantie gingen waren er altijd mensen uit Brabant die zeiden dat ik zo Rotterdams sprak. Maar mij viel het nooit op. Bij anderen viel het me wel op. Ik vond het bij mezelf nog wel meevallen.’

Podiumpersoonlijkheid
Pas toen hij meer het podium op ging, werd hij zich bewust van zijn accent en wat dat teweegbrengt. Hij besloot rustiger te gaan praten, om zo zijn verhaal beter te laten overkomen. Maar het accent dat bleef. Het past goed bij zijn podiumpersoonlijkheid, legt hij zelf uit. ‘Op het podium komt er een meer Rotterdamse versie van mijzelf naar boven.’

Algemeen Beschaafd Nederlands
Maar het behouden of zelfs exploiteren van je accent wordt niet overal gewaardeerd, zo ervaart de Twentse Shayno als ze in Hilversum aan het werk gaat. Daar probeert ze zoveel mogelijk ABN te praten. ‘Op het werk onderdruk ik het wel’, aldus Shayno. Er is haar namelijk weleens verteld dat ze dat accent hier maar beter niet kan gebruiken. ‘Er is mij weleens gezegd bij NPO Radio 1 dat ik beter niet echt Twents kan praten; dat ik mijn echte accent beter kan onderdrukken, omdat de luisteraar anders zou denken dat ik heel dom ben.’ Deze opmerking versterkt voor Shayno het gevoel dat ze al langer heeft; dat mensen een vooroordeel hebben over mensen met een accent. In dit geval dat ze dom zijn.

Schaamte?
Het onderdrukken van haar accent heeft volgens Shayno niks te maken met schaamte. ‘Ik schaam me niet voor waar ik vandaan kom. Ik woon ook nog in Twente. Twente is voor mij helemaal geweldig.’ Voor haar gaat het om verstaanbaarheid. ‘En dan moet je ABN praten.’ Maar ook dat blijkt niet helemaal waar. Gedurende de hele podcast spreekt Shayno namelijk ongeremd Twents. En wat blijkt: haar collega’s verstaan haar nog prima en zeggen niet eens een verschil te horen met hoe ze normaal spreekt.

Onderdrukken
Ook Thijs, die Brabants spreekt, heeft zich eerder in zijn werk voor de radio laten leiden door de gedachte dat hij zijn accent moet onderdrukken. Zo heeft hij lange tijd geoefend op een spraak waarin geen zachte g voorkomt. Hij laat een stukje horen. ‘Als ik dat nu terughoor moet ik bijna overgeven. Nou ja, overgeven is een groot woord, maar ik denk wel: waarom deed ik dat toen? Ik zou dit nu nooit meer doen’, zegt hij na het horen van het fragment. ‘Ik dacht dat het zo hoorde; in Hilversum praat je ABN. Dat komt vanuit een soort minderwaardigheidsgevoel.’ Nu doet hij dat niet meer. ‘Als je mijn accent niet wil hebben dan niet, dan ga ik wel ergens anders werken.’

Afgebeld
En de druk van het ABN-pratende Hilversum heeft niet alleen zijn weerslag op de presentatoren. Ilan refereert aan een voorval een week eerder waarbij een deskundige door de redactie van een NPO Radio 1-programma wordt uitgenodigd om te spreken over een onderwerp. Hoewel hij heel erg geschikt is om over het onderwerp te praten wordt hij toch afgebeld. In het voorgesprek merkt een redacteur namelijk op dat het accent van de man te veel afleidt van het verhaal dat hij vertelt.

Ondertiteling
De radio is niet de enige schuldige. Ook over dialecten en accenten in televisieprogramma’s ontstaat vaak ophef. Bijvoorbeeld over de ondertiteling. Daar wordt een onduidelijk onderscheid gemaakt tussen accenten. Groningers, Twentenaren, Vlamingen en Brabanders worden vaak standaard ondertiteld, terwijl een man in plat Amsterdams vaak wegkomt zonder.

Randstedelijk accent
Ook de wetenschap verklaart dat het ene accent je duidelijk populairder maakt dan het andere. Bijvoorbeeld een sterk Randstedelijk accent, zoals het Rotterdamse accent van Laureij. ‘Het gaat namelijk jouw perceptie als cool, jong, dynamisch en stout heel erg vooruithelpen. Dat blijkt telkens weer uit onze experimenten; dat je een Randstedelijk accent wat aan kan zetten om jezelf als goochem en jong te presenteren. Met andere accenten gaat dat veel moeilijker’, aldus taalwetenschapper Stef Grondelaers. Dat geldt overigens niet voor elk stadsaccent. Het Amsterdams bruine stadsaccent, zoals we dat van André Hazes kennen, maakt niet populair. Rotterdams dus wel. Dat betekent dat mensen uit de Randstad, zoals Ilan uit Amstelveen, dus ook een accent hebben. ‘Ik wist binnen drie zinnen dat je uit de buurt van Amsterdam komt’, aldus Grondelaers. ‘Je hebt uiteraard wel een accent, maar dat heet dan niet zo.’

Prestige
Het komt er kort gezegd op neer dat hoe verder een accent van de ontstaansplek van de standaardtaal ligt, des te minder prestige het heeft, volgens Grondelaers. ‘Het dialect dat aanvankelijk als model voor de standaardtaal dient heeft altijd prestige. In Nederland is dat de omgeving van de Haagse kanselarij. En bij uitbreiding de hele Randstad.’ Hoe verder je van de Randstad komt, hoe minder prestige een dialect heeft. Met prestige bedoelt Grondelaers status: ‘Traditionele superioriteit, wat te maken heeft met hoog inkomen, goed opgeleid en netjes zijn.’ Om die reden wordt er over Shayno gedacht dat ze dom zou zijn omdat ze een Twents accent heeft. Maar de maatstaf verschuift tegenwoordig wel enigszins. Zoals te zien is bij Rotterdams. Daar gaat het niet per se om dat deftige prestige - zoals Grondelaers dat hierboven beschrijft - maar om een modern soort prestige van stout en uitdagend.