Hoe zit het met het slavernijverleden in Nederlandse steden?

‘Van alle vormen van onvrijheid is slavernij het meest vernederend en mensonterend’, zei koning Willem-Alexander tijdens de Nationale Herdenking Slavernijverleden in 2023. Daar werd gevierd dat de slavernij honderdvijftig jaar geleden formeel werd afgeschaft. De koning bood excuses aan voor het slavernijverleden van Nederland. Hoe zit dat precies per stad?

In Amsterdam verdiende bijna iedereen, voornamelijk rijke bestuurders en kooplieden, aan de kolonie Suriname. Dat vertelde burgemeester Femke Halsema van Amsterdam in 2021, in een speech waarin zij excuses maakte voor het slavernijverleden van haar stad.

Stadsregenten hadden daarnaast zitting in het bestuur van de West-Indische Compagnie (WIC) en de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), concludeerden onderzoekers in 2020 in het rapport De Slavernij in Oost en West. Ruim de helft van de 374 burgemeesters uit de geschiedenis van Amsterdam was ook bestuurslid of aandeelhouder van handelscompagnieën en profiteerde direct van slavernij.

660.000 tot ongeveer een miljoen mensen werden door de VOC tot slaaf gemaakt en vanuit plekken in Azië en de Indische Oceaan naar Indonesië gebracht. De WIC bracht ongeveer 600.000 tot slaaf gemaakten vanuit West-Afrika naar Suriname en de Cariben. ‘Het is tijd om het grote onrecht van de koloniale slavernij te metselen in de identiteit van onze stad’, aldus Halsema. ‘Met een ruimhartige en onvoorwaardelijke erkenning.’

‘In een stad als Delft wist iedereen, of kon iedereen weten, dat slavernij bestond en wat het inhield’, aldus historici Nancy Jouwe, Gerrit Verhoeven en Ingrid van der Vlis. Zij presenteerden dit jaar een onderzoek naar het slavernijverleden van de stad, dat ze in opdracht van de gemeente Delft deden. ‘Er liepen ook zwarte mensen rond. Dan moet je geweten hebben: waar komen die mensen vandaan?', vult GroenLinks-raadslid Cheraldine Osepa aan in Dijkstra & Evenblij ter plekke.

Delft was eeuwenlang een van de belangrijkste steden van de regio Holland. Zowel de VOC als de WIC had er kantoren. ‘89 procent van de bestuursleden zat bij de VOC’, aldus Osepa. Volgens de onderzoekers zijn duizenden Delftenaren naar de koloniën gereisd. Zij kwamen terug met handelswaar, maar ook met tot slaaf gemaakten.

Burgemeester Marja van Bijsterveldt heeft op 19 december 2023 excuses aangeboden voor het slavernijverleden van Delft. Ze vertelde dat het stadsbestuur 'de ogen niet sluit voor de betrokkenheid van haar verre voorvangers bij slavernij'.

‘In Den Haag was de Staten-Generaal van de Nederlanden gevestigd, die de slavernij en het kolonialisme bij wetgeving mogelijk maakte’, schrijft derde generatie Indonesiër Bruce Siemens op Joop. Ook werden de VOC en WIC er gedeeltelijk aangestuurd, blijkt uit het rapport Het koloniale en slavernijverleden van Hofstad Den Haag. Na het faillissement van de VOC en WIC namen de politieke machthebbers die rol over en werd er vanuit Den Haag bestuurd.

'We weten dat ongeveer twintig procent van de bevolking van Den Haag afstamt van mensen die het slachtoffer werden van koloniale onderdrukking of van slavernij', vertelde burgemeester Jan van Zanen in 2022. Hij bood namens de gemeente excuses aan voor het Haagse koloniale verleden en slavernijverleden.

‘Deventer en Deventenaren waren op alle mogelijke manieren betrokken bij de mondiale geschiedenis van slavernij’, concludeert het recentelijk gepubliceerde vooronderzoek Deventer & Slavernij.

Sinds de oprichting van de WIC was Deventer hierbij betrokken. Daarnaast waren er stadsbestuurders, namens de Staten van Overijssel, als bewindhebber betrokken bij de VOC. ‘De betrokkenheid betrof alle gebieden in de Nederlandse koloniale wereld en alle onderdelen van het koloniale systeem’, aldus de onderzoekers.

Zo was Cornelis Gerhard Storm van ’s Gravesande eigenaar van een koffieplantage op Demerary, een Nederlandse kolonie aan de noordkust van Zuid-Amerika. Daar werkten 138 tot slaaf gemaakten. Bij de formele afschaffing van de slavernij kregen tenminste dertien inwoners van Deventer compensatiegelden, voor de tot slaaf gemaakten die zij niet langer bezaten.

Daarnaast verdienden koekenbakkers fors aan de lokale lekkernij Deventer koek, gemaakt van roggemeel, honing, water en specerijen. Het was lang houdbaar en werd daarom vervoerd op de schepen naar Oost-Indië, Suriname en het Caribisch gebied.

Of het gemeentebestuur van Deventer excuses gaat maken voor haar slavernijverleden is nog niet bekend. Na de zomer gaat zij in gesprek over de uitkomsten van het vooronderzoek.

De stad Groningen heeft een groot aandeel gehad in de slavenhandel en verkoop van handelswaar uit de koloniën in Azië, Afrika en het Amerikaanse continent. Dat blijkt uit een onderzoek met voorlopige bevindingen, dat de Rijksuniversiteit Groningen en het Groninger Museum uitvoerden in opdracht van de gemeente en later dit jaar wordt gepubliceerd. Het onderzoek concludeert dat de stad in het dagelijks bestuur van de WIC zat. Daar was ze verantwoordelijk voor de slaven- en goederenhandel tussen Europa en haar koloniën. Ook had Groningen een rol binnen de VOC, waar ze nauw samenwerkte met de provincie Zeeland. Ongeacht de definitieve uitkomst van het onderzoek, gaat Groningen excuses maken voor haar slavernijverleden.

'Helmond: de textielstad van Nederland. Iets om trots op te zijn. Maar wat veel mensen niet weten is dat textiel altijd nauw verbonden is geweest met slavernij', legt Typhoon uit in Keti Koti in Concert. 'Toen de slavenhandel begon en de Nederlandse schepen voeren naar Fort Elmina om hun slaven te kopen, waren stoffen – naast wapens en kralen – het meestgebruikte betaalmiddel. Later toen er op de plantages door de tot slaafgemaakten katoen werd gebouwd, werd katoen een belangrijke grondstof voor de textielindustrie hier in Helmond.'

Een van de grondleggers van die Nederlandse textielindustrie was de Helmondse Johannes Bots. 'Zijn familie bezat twee grote katoenplantages in Suriname. Het familiebedrijf liep ontzettend goed, het was big business. Zo goed dat ze met die verdiensten, met die winsten, twee panden konden laten bouwen. Toen de afschaffing van de slavernij werd aangekondigd, tekende zijn familie bezwaar aan tegen het wetsvoorstel. Uiteindelijk kregen zij ruim 55.000 gulden, dat is nu omgerekend zo'n half miljoen euro. Dat werd uitgekeerd in 1863, toen de slavernij officieel werd afgeschaft – betaald met de inkomsten uit de andere kolonie, Nederlands-Indië. Er werd hier in Helmond dus niet alleen geprofiteerd van de slavernij, maar ook van de afschaffing ervan.'

Burgemeester Elly Blanksma-van den Heuvel laat het slavernijverleden van Helmond onderzoeken. Op basis daarvan wordt bepaald of de stad excuses voor haar slavernijverleden aanbiedt.

‘Als een van de weinige steden die vertegenwoordigd waren in de VOC en de WIC, was Hoorn sterk bij het Nederlandse systeem van slavernij betrokken’, valt te lezen in het onlangs gepubliceerde onderzoeksrapport Slavernijverleden van Hoorn.

Sommige inwoners van Hoorn bezaten slavenplantages in Zuid-Amerika. Daarnaast blijkt dat een meerderheid van het stadsbestuur ook een functie had als bewindhebber van de VOC en de WIC. De WIC was vanuit Hoorn verantwoordelijk voor ruim 17.000 tot slaaf gemaakten. Dat is meer dan het totale aantal inwoners van de stad in de zeventiende en achttiende eeuw, aldus de onderzoekers. Over het Hoornse aandeel in de slavenhandel door de VOC zijn geen concrete cijfers bekend.

De Hoornse gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen was verantwoordelijk voor de Nederlandse slavernij in Azië. Hij moordde duizenden bewoners van de Banda-eilanden uit: ‘Van de circa 15.000 Bandanezen overleefden er 789 het bloedbad.’ Zij werden tot slaaf gemaakt, moesten werken op de eerste Nederlandse plantagekolonie en stichtten Batavia.

Een meerderheid van de gemeenteraad in Hoorn stemde in november 2023 voor het plaatsen van een slavernijmonument in de stad. De meningen over het aanbieden van excuses voor het slavernijverleden en het weghalen van het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen waren daarentegen verdeeld.  

‘Excuses is basis en randvoorwaardelijk om erkenning te geven aan de tot slaafgemaakten en hun nazaten’, vertelde raadslid Stephan Lallith (GroenLinks) in De Nieuws BV. ‘Dus het is een basis om tot gesprek te komen, te reflecteren op de geschiedenis en schaduwzijde van Hoorn en daarbij gelijkwaardig het gesprek in te gaan: hoe nu verder met elkaar?’ Hij vindt dat het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen in een museum geplaatst moet worden, waar context gegeven kan worden over zijn daden: “de economische voorspoed die hij heeft gebracht, maar ook de schaduwzijde van genocide, moord en slavernij”.

Roger Tonnaer van Fractie Tonnaer, de grootste partij in het gemeentebestuur van Hoorn, vindt het daarentegen “niet nodig en zelfs een beetje gênant wanneer we nog een keer als gemeentebestuur onze excuses gaan aanbieden, terwijl de koning en de premier al namens het Nederlandse volk heeft gedaan”. Hij vindt daarnaast dat het verwijderen van het beeld van Jan Pieterszoon Coen “geschiedvervalsing” zou zijn. ‘We moeten er iedere keer aan herinnert worden wat voor duistere geschiedenis we met die slavernij hebben gehad in Hoorn. JP Coen vertegenwoordigt die duistere geschiedenis.’

De meerderheid van het gemeentebestuur van Hoorn stemde in december 2023 tegen het aanbieden van excuses voor haar slavernijverleden. Hoorn gaat haar slavernijverleden daarnaast niet erkennen.

Op 11 maart 1753 begonnen Egbert Douwes en zijn vrouw Akke Tijses in het Friese Joure een winkeltje in koloniale waren. 'Er werden artikelen verkocht die – zoals ze adverteerden – in de genoegens van het dagelijks leven behoorden', legt Janny van der Heijden uit in Keti Koti in Concert. Producten zoals chocola, suiker, tabak, thee en koffie. 'Allemaal producten uit de koloniën, onder barre omstandigheden verbouwd – veelal door tot slaafgemaakten.'

'Fryslân zou ook excuses aan moeten bieden voor slavernijverleden', zei universitair docent geschiedenis en schrijfster van het boek Sporen van het slavernijverleden in Fryslân Barbara Henkes tegen Omrop Fryslân, op de dag dat Rutte excuses aanbood voor het slavernijverleden van Nederland. De provincie was een zeevarende natie op de Oostzee en naar de koloniën, waar slavenarbeid werd gedreven. Excuses zijn volgens haar daarom op zijn plaats, maar die zijn tot dusver nog niet aangeboden.

De gemeente Leiden is onlangs, samen met de Universiteit Leiden, een verkennend onderzoek gestart naar de koloniale geschiedenis en slavernijgeschiedenis van de stad. Eerder onderzoek toonde al aan dat er een verband is tussen de Leidse textielhandel en het Nederlandse slavernijverleden.

‘Toen de textielhandel van de Leidse Daniel van Eijs in het slop raakte, besloot hij te gaan investeren in plantages in Berbice, de voormalige Nederlandse kolonie aan de noordkust van Zuid-Amerika’, schrijft de gemeente Leiden. ‘Van Eijs investeerde niet alleen, maar bemoeide zich ook met de manier waarop tot slaaf gemaakten behandeld werden op de plantages. Dit roept verdere vragen op, evenals de plantage in Suriname, met de naam Leijden en het militaire steunpunt met diezelfde naam.’

Wethouder Abdelhaq Jermoumi (Kansengelijkheid, Jeugd en Onderwijs) vertelt aan het ANP dat hij hoopt dat de kennis uit het onderzoek uiteindelijk leidt tot ‘meer begrip voor de pijn en de langdurige impact van het slavernijsysteem op de nazaten van tot slaaf gemaakte Nederlanders'.

De gemeente heeft daarentegen nog geen excuses aangeboden voor haar slavernijverleden. 'Wat voegt het toe om het op lokaal niveau te doen, als de koning, de minister-president en de commissaris van de Koning het hebben gedaan?', zei voormalig burgemeester Henri Lenferink na de Keti Koti-viering van 2022 tegen lokale omroep Sleutelstad.

In Middelburg zat niet alleen de op één na grootste VOC-afdeling van Nederland; ook de West Indische Compagnie en de Middelburgsche Commercie Compagnie waren hier gevestigd. Middelburg profiteerde flink van de overzeese handel en de slavenhandel. Angélique Duijndam, voorzitter van Keti Koti Zeeland, zei er eerder over dat de Middelburgsche Commercie Compagnie 'na Amsterdam de Tweede Kamer in de slavenhandel was'. In de 18e eeuw vertrok maar liefst zeventig procent van de slavenschepen, die in Middelburg werden gebouwd, vanuit Zeeland. De Middelburgse Commercie Compagnie verhandelde 31.000 tot slaaf gemaakten binnen de trans-Atlantische slavenhandel. In totaal verhandelde Nederland er 600.000.

‘Het is ons gezamenlijke verleden: van zwarte en witte mensen. Je moet je verleden erkennen, weten wat er gebeurd is en durven uit te spreken dat dat gewoon een hele slechte periode in ons verleden was’, vertelt Hannie Kool-Blokland, directeur van het Zeeuws Archief, in Dijkstra & Evenblij ter plekke. Ze vindt het belangrijk dat excuses voor het slavernijverleden op overheidsniveau worden uitgesproken. ‘Want slavenhandel was niet zomaar een particulier akkefietje. Ze kregen mogelijkheden van de overheid om deze handel te bedrijven.’

‘Het stadsbestuur heeft destijds direct én indirect een belangrijke rol gespeeld bij deze mensonterende praktijken’, vertelde burgemeester Harald Bergmann in 2023, tijdens een Keti Koti-viering. ‘Dit heeft geleid tot heel veel verdriet en aanzienlijk menselijk leed, dat tot in de huidige generaties doorwerkt.’ Hij maakte daarom excuses voor het slavernijverleden van Middelburg.

Han Polman, commissaris van de Koning, deed dat namens de provincie Zeeland. ‘Aan hen die hebben geleden onder het handelen van onze rechtsvoorgangers: de tot slaaf gemaakten, hun nazaten en aan de mensen die de gevolgen van het onrecht van toen vandaag nog ervaren.’

Een jaar na de excuses van het slavernijverleden, bespreken Khalid & Sophie vanuit het oude stadhuis in Middelburg wat dit concreet heeft opgeleverd:

‘De provincie Holland was een grote speler in de handel en uitbuiting van tot slaaf gemaakten’, vertelde burgemeester Femke Halsema in 2021 in haar excuses voor het slavernijverleden van Amsterdam. Slavernij zorgde in de 18e eeuw voor veertig procent van de economische groei in de provincie Holland.

Noord-Holland bood in 2022, op Keti Koti, als eerste provincie officieel excuses aan voor de rol in het slavernijverleden. ‘Excuses voor wat onze gezagsdragers toen hebben aangericht in het leven van onschuldige mensen. Wij nemen in deze tijd afstand van wat ze in die tijd hebben gedaan’, aldus commissaris van de Koning Arthur van Dijk.

De Rotterdamse vroedschappen, de voorlopers van het huidige stadsbestuur, investeerden in particuliere slavenhandel op Indonesische en Caribische plantages. Vanuit Rotterdam vertrokken er schepen naar West-Afrika, waar tot slaaf gemaakten aan boord werden gebracht en vervoerd werden naar de koloniën op het westelijk halfrond. Dat blijkt uit onderzoek van het Koninklijk Instituut voor Taal- Land- en Volkenkunde, dat op verzoek van de Rotterdamse gemeenteraad is uitgevoerd. Burgemeester Ahmed Aboutaleb maakte in 2021 excuses voor het slavernijverleden van zijn stad. ‘We sluiten onze ogen niet langer voor de betrokkenheid van onze voorgangers.’

Tilburg is, naast Amsterdam, Rotterdam, Middelburg en Hoofddorp, de enige Nederlandse stad met een slavernijmonument. Ook de stad in het hart van Brabant heeft een link met het slavernijverleden.

'Er is een flinke verbondenheid met Tilburg en het slavernijverleden, in elk geval in de West’, vertelt Eardly van der Geld, een van de initiatiefnemers van het Tilburgse slavernijmonument, in Dijkstra & Evenblij ter plekke. De missionaris Peerke Donders werkte namelijk in Suriname, waar hij zorgde voor tot slaaf gemaakten. Hij had een sterke afkeer van slavernij. Daarnaast gaven de Fraters van Tilburg, een rooms-katholieke broedergemeenschap, onderwijs aan kinderen in Suriname en Curaçao.

Ondanks deze zorg voor tot slaaf gemaakten, waren er ook Tilburgers die tot slaaf gemaakten bezaten. Zo had de Tilburgse regentenfamilie Bles een koffieplantage in Suriname, waar volgens het Brabants Erfgoed in 1771 zo’n 155 tot slaaf gemaakten werkten. Daarnaast speelde de Tilburgse textielindustrie, net als in Helmond en Leiden, een rol in de slavenhandel. ‘Al in de zeventiende eeuw waren stoffen het meest gebruikte ruilartikel in de slavenhandel, naast wapens, kaurischelpen, kralen en andere gebruiksartikelen.’

Het stadsbestuur van Utrecht had langdurige betrokkenheid bij de koloniale slavenhandel en de onderdrukking en uitbuiting van tot slaaf gemaakten. Het onderzoek Slavernij en de stad Utrecht uit 2021 concludeert dat.

De VOC was een grote werkgever voor de inwoners van Utrecht: tot 1795 werkten er ruim 2800 mensen uit de Domstad. Het onderzoek schat dat om die reden jaarlijks bijna dertig mannen uit Utrecht naar Azië afreisden.

Burgemeester Sharon Dijksma bood in 2022 excuses aan voor het slavernijverleden van haar stad. ‘Erkenning van dit akelige hoofdstuk maakt dat wij lessen kunnen trekken voor de toekomst. Bovendien laten we nazaten van slachtoffers zien dat wij onze geschiedenis niet vergeten, maar juist het gesprek aangaan over het slavernijverleden en de gevolgen hiervan.’

De allereerste slaven die vierhonderd jaar geleden in Amerika arriveerden, werden verhandeld in Nederlandse opdracht. Dat onthulde NRC Handelsblad in 2021. Ze belandden daar in opdracht van de toenmalige burgemeester van Vlissingen.

Ondernemers konden, met behulp van een brief van de burgemeester, schepen van de vijand aanvallen. Dat vertelt hoogleraar Sociale en Economische geschiedenis aan de Universiteit Utrecht Maarten Prak in Dijkstra & Evenblij ter plekke. ‘Eén van die brieven is via een ondernemer uit Vlissingen in handen geraakt van een kapitein van een Engels schip, die met behulp van die kaperbrieven actief is geweest in de Cariben. Hij heeft een schip buitgemaakt, waar een groep mensen uit Afrika aan boord werd aangetroffen. Die waren duidelijk overgebracht met de bedoeling om ze als slaven te laten werken op een plantage in het Caribisch gebied. Dat schip kwam uiteindelijk aan in de Verenigde Staten.’

In Amerika wordt dit gezien als het beginpunt van de slavernij. ‘Maar over de beginfase van de slavernij bestaat veel onduidelijkheid, omdat de documentatie vaak ontbreekt. Dit is de eerste gedocumenteerde aankomst van Afrikanen in wat later de Verenigde Staten werd.’

Ruim 60.000 tot slaaf gemaakten werden tussen 1750 en 1780 vervoerd met meer dan tweehonderd schepen uit de Scheldestad. Tijdens Keti Koti, op 1 juli 2023, bood burgemeester Bas van den Tillaar excuses aan voor de rol van zijn voorgangers in het slavernijverleden van Vlissingen: de slavenhoofdstad van Nederland. ‘Ze waren als onderdeel van een mensonterend systeem medeverantwoordelijk voor het onnoemelijke leed dat zij medemensen toen hebben aangedaan en voor de doorwerking van dat leed en onrecht in de levens van hun nazaten.’

Meer dan 53.000 tot slaaf gemaakten werden op Zuid-Hollandse schepen naar de plantages vervoerd, om daar te werken. Er werd hard opgetreden in de koloniën. ‘Zo gaf raadspensionaris Johan de Witt veel prioriteit aan het heroveren van slavenforten in West-Afrika op de Engelsen.’ Dat valt te lezen in het onlangs gepubliceerde rapport Getekend voor Hollands Glorie, waarin het slavernijverleden van Zuid-Holland is beschreven.

Na de formele afschaffing van de slavernij, deed de provincie er alles aan om de koloniale verhoudingen en koloniale productie in stand te houden. Zo moesten voormalig tot slaaf gemaakten nog verplicht tien jaar op de plantage blijven werken en werden er contractarbeiders uit Azië geronseld.

‘Als provinciebestuur van Zuid-Holland en haar rechtsvoorgangers bieden we excuses aan’, zei Jaap Smit, commissaris van de Koning in Zuid-Holland, onlangs in zijn excuses. ‘Dit had niet mogen gebeuren. We bieden postuum excuses aan aan de mensen die tot slaaf zijn gemaakt en al hun nazaten, tot in de huidige generatie. Het was een afschuwelijk en verwerpelijk systeem van wat ik noem “dehumaniseren”. Een systeem waarin de ene mens het in zijn hoofd haalde om een ander mens in eigendom te nemen en zelfs aan de ketting te leggen. Ik schaam me daar kapot voor.’