Functioneert de Nederlandse euthanasiewet voor mensen met psychiatrisch lijden?

De 57-jarige Fransman Alain Cocq besloot zijn hongerstaking (en zijn uiteindelijke, zelfverkozen dood) live te streamen op Facebook, omdat de Franse overheid hem niet wilde helpen. Hoe is de situatie in Nederland nu?

Alain Cocq is ongeneselijk ziek. Hij lijdt al 34 jaar aan een zeldzame aandoening waardoor hij onophoudelijke pijn heeft. Hij heeft besloten niet langer te willen lijden. Hij wil euthanasie, maar dat kan niet. In Frankrijk is vrijwillige levensbeëindiging bij uitzichtloos lijden niet toegestaan. Daarom besluit Cocq te stoppen met eten, drinken en de inname van medicijnen, net zolang tot de euthanasiewet wordt aangepast, of tot hij overlijdt. Dit proces, de hongerstaking en zijn uiteindelijke dood, besluit hij te livestreamen op Facebook. Maar daar gaat het platform niet mee akkoord en dus wordt de livestream geblokkeerd. ‘Een inbreuk op de vrijheid van meningsuiting’, vindt Cocq. 

Een zelfdoding streamen is tegen de regels van Facebook. Het platform kwam in het verleden meerdere keren in opspraak door gestreamde zelfdodingen en aanslagen. In 2016 pleegde een Turkse man zelfmoord terwijl een half miljoen mensen meekeken. Na de aanslag in Christchurch (maart 2019) besloot het platform de livestreamfunctie in te perken.

In ons land is het protest van Cocq gelukkig niet nodig. In 2001 werd levenseinde op verzoek en hulp bij zelfdoding opgenomen in het wetboek. Maar in het geval van mensen met psychiatrisch lijden blijkt vervulling van dit verzoek vaak lastig.

Iemand die van dichtbij heeft gezien hoe het leven een last kan zijn voor sommigen is Patrick Lodiers. Tien jaar geleden presenteert hij een thema-avond over zelfmoord. ‘Dat thema zelfmoord heeft me eigenlijk nooit losgelaten.’ Daarom volgt hij, voor het programma Leven voor de Dood, nu een aantal mensen die worstelen met het leven. ‘Ik zie een depressie gewoon als een ziekte, daar kunnen we kort over zijn’, aldus Patrick. ‘In dat opzicht moet je kijken hoe je de ziekte kan behandelen. Maar wat als de ziekte onbehandelbaar is en ondragelijk blijkt te zijn?’

Ondragelijk lijden
Maar hoe bepaal je dat? In de praktijk blijkt het lastig uit te wijzen hoe ondragelijk geestelijk lijden is. ‘Ik kan niet beoordelen of het lijden van iemand ondragelijk is’, aldus Patrick. ‘Daar is gelukkig wetgeving voor, en daar zijn slimme mensen voor die dat wel beoordelen. Ik hoop alleen maar dat dat goed genoeg is; dat iedereen de wijsheid heeft die nodig is om over dit soort moeilijke dilemma’s en thema’s te oordelen.’ Daarom is er een richtlijn opgesteld.

Richtlijn
In de richtlijn wordt de voorzichtigheid waarmee deze gevallen moeten worden behandeld benadrukt. Maar die voorzichtigheid is voor veel patiënten juist reden tot kritiek. In december vorig jaar spreekt een 27-jarige vrouw - ze lijdt aan dwanggedachtes - zich in Trouw uit over de weg die zij moet afleggen om haar euthanasieaanvraag te voltooien. Drie jaar heeft het haar gekost, en nog is het niet zeker. Een strijd om waardig te mogen sterven, noemt ze het.

Wachtlijsten en afwijzingen
Het is tweeledig: behandeling van een verzoek duurt lang en verzoeken worden vaker afgewezen. In december 2019 stonden er meer dan honderd psychiatrische patiënten op de wachtlijst. De wachttijd bedraagt nu ruim twee jaar. Dat komt door het tekort aan psychiaters bij het Expertisecentrum Euthanasie. De meeste ‘gewone’ psychiaters willen namelijk niet meewerken aan de toetsing van het verzoek, vaak uit twijfel over zorgvuldigheidseisen. Daarom komen bijna alle verzoeken bij de kliniek terecht. De kliniek roept om die reden psychiaters op om zich te scholen op dit gebied, om zo de taken beter te kunnen verdelen.

Psychiatrische patiënten krijgen vaker ‘nee’ op hun verzoek, zo blijkt uit de cijfers van het Expertisecentrum Euthanasie. De verzoeken van psychiatrie-patiënten werden het vaakst afgewezen (439 van de in totaal 717 euthanasieverzoeken in 2019). Het grootste deel (264 verzoeken) is afgekeurd omdat het niet voldeed aan de zorgvuldigheidseisen.

Verschil van mening
Een euthanasieaanvraag kan pas worden gehonoreerd als de eigen psychiater, een onafhankelijke psychiater, en minstens één in euthanasie gespecialiseerde SCEN-arts het eens zijn over de volgende zaken: of het verzoek vrijwillig is, of de patiënt ondragelijk lijdt, en dat er geen andere oplossingen meer zijn. Over de laatste twee punten verschillen psychiater en patiënt vaak van mening, en ook tussen psychiaters onderling bestaat verschil. In 50 procent van de gevallen wordt er, zoals de kliniek schrijft: ‘Voor het leven gekozen.’ Althans, de psychiaters zien dan nog behandelmogelijkheden. ‘… terwijl patiënten de motivatie voor nog een behandeling niet meer kunnen opbrengen’, schrijft de kliniek in Dossierstudie psychiatrie: taken delen met GGZ, februari 2020. In het geval van de 27-jarige vrouw uit Trouw moest zij, alvorens kon worden vastgesteld dat haar situatie uitzichtloos was, medicatie die in haar jeugd niet had gewerkt opnieuw proberen. ‘Ik wilde niet nog meer experimenten op mij die tot teleurstellingen zouden leiden. Ik was wanhopig’, vertelt ze aan Trouw.
 
Alain Cocq is opgenomen in het ziekenhuis. Vier dagen nadat hij begon met zijn hongerstaking werd de pijn, doordat hij geen medicijnen meer nam, te veel. ‘Ik heb rust nodig om met rust te kunnen vertrekken’, laat de Fransman weten. Op sociale media worden steunbetuigingen en een petitie voor het legaliseren van actieve hulp bij overlijden (ondertussen al ruim 500.000 keer ondertekend) gedeeld onder de hashtag #findevie.
 
Praten over zelfmoordgedachten kan via 0900-0113 en de chat op 113.nl