Hoe houden we de dodenherdenking in stand?

Vandaag herdenken we de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Nu de oorlog steeds langer geleden is rijst de vraag: hoe zal deze herdenking er over enkele jaren uitzien? Hoe herdenk je een oorlog zonder hen die dit meemaakten? 

'Hoe herdenk je een oorlog zonder hen die het meemaakte?', vraagt Roxeanne Hazes (Ambassadeur van de Vrijheid 2020) aan Salo, een overlever van de oorlog. ‘Er komt straks een moment dat de overlevers van de Tweede Wereldoorlog hun eigen verhaal niet meer kunnen vertellen. Dan komt mijn kindje op een leeftijd dat ik hem heel graag wil vertellen wat ik hem hoor te vertellen, wat belangrijk is. Ik vroeg aan hem: wat wil je dat ik hem vertel?’, aldus de zangeres in Op1.

Hoe betrek je kinderen bij een oorlog en laat je ze leren van de verhalen van mensen die zij niet meer zullen kennen? Wie moeten zij herdenken? Deze vragen waren vorig jaar rond deze tijd ook onderwerp van gesprek bij Pauw.  'Ik denk vaak aan mijn tante Johanna, die ondergedoken zat. Of aan wat mijn vader en moeder verteld hebben', vertelt Gerdi Verbeet, voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, in Pauw.

'Ik voel me op die dag altijd met draadjes aan iedereen vast zitten. Er wordt op de Dam herdacht, maar er wordt ook op duizenden andere pleinen in Nederland herdacht. Die mensen zijn mijn bondgenoten – die realiseren zich dat het niet vanzelf spreekt dat wij in Nederland al 75 jaar vrij zijn.' Ook zangeres Maan (Ambassadeur van de Vrijheid 2019) denkt aan familieleden: haar opa en oma, maar ze geeft ook aan dat het begrip dodenherdenking voor haar breder geïnterpreteerd mag worden. ‘Ik denk dat iedereen voor zichzelf kan uitmaken waar hij precies aan denkt. Of dat over de Tweede Wereldoorlog gaat, of over iemand die je kent die nu in een oorlog zit, of die in het leger heeft gezeten voor Nederland in bijvoorbeeld Afghanistan. Ik denk dat iedereen dat zelf kan uitmaken.’ Het Nationaal Comité werkt ook aan een verbreding van de herdenking. Zo ging Maan vorig jaar, naast haar gesprek met verzetsstrijder Jan de Vaal, ook in gesprek met oorlogsveteraan Dayrohn, die in Afghanistan heeft gediend.

Deze vraag vormt al jarenlang een nationale discussie: mag de herdenking verbreed worden? Cultureel psycholoog en columnist Keyvan Shahbazi vindt dat geen goed plan. Hij is van mening dat de herdenking op 4 mei zich moet beperken tot de Holocaustslachtoffers. Ook burgerslachtoffers en andere (Tweede Wereld-) oorlogsslachtoffers zouden hierbuiten gehouden moeten worden, zo pleit hij. ‘Door steeds maar de herdenking op 4 mei te verbreden, verliezen we de verdieping uit het oog. De slachtoffers van de Holocaust waren geen toevallige slachtoffers. Deze mensen werden systematisch en planmatig ontmenselijkt en geïsoleerd, (…) gedeporteerd en vergast. Dat heeft een bepaalde verdieping die we nooit uit het oog mogen verliezen.’ Gerdi Verbeet is het daar niet mee eens, gezien specifiek de slachtoffers van de Holocaust op de laatste zondag van januari worden herdacht.

Los van de vraag wie er herdacht zouden moeten worden, staat het feit dát er herdacht moet worden buiten kijf. Ook de jongere generaties lijken het belangrijk te vinden, zo merkt ook Verbeet op. ‘Je merkt dat ze hechten aan de rituelen. Die hebben ze van jongs af aan van huis uit meegekregen. Dat vinden ze ontzettend belangrijk. De vlag halfstok, het Wilhelmus zingen, twee minuten stil; dat vinden ze eigenlijk het allerbelangrijkste.’ En dat blijkt ook uit onderzoek. ‘Het hoeft niet leuk, zeggen ze tegen ons. We willen gewoon dat het inhoudelijk is, dat we het verhaal horen.' En dat ziet ook politica Khadija Arib. ‘Ik zie bij elke herdenking steeds meer jongeren. Dat geeft toch ook weer hoop. Dat er ook weer een generatie is die zich de impact van zo’n oorlog realiseert en daar ook bij stilstaat’, vertelt ze bij Op1.

Heel belangrijk, volgens Shahbazi. ‘De Holocaust is een spiegel waar iedere generatie opnieuw in moet kijken om zijn eigen positie in de samenleving te bepalen en voor zichzelf uit te maken in wat voor samenleving hij zou willen leven.’