Waarom zweeg minister Ank Bijleveld van Defensie over de burgerslachtoffers door de luchtaanval in Irak?

Al ruim vier jaar was het ministerie van Defensie op de hoogte van de burgerslachtoffers die vielen bij de Nederlandse luchtaanval op 3 juni 2015 in Irak. Ruim zeventig mensen kwamen daarbij om het leven, de regering wist dit al binnen twee weken na het incident. Waarom zweeg minister van Defensie Ank Bijleveld (CDA) zo lang over deze gevolgen?

In de nacht van 2 op 3 juni 2015 vielen in Irak bij een aanval van een Nederlandse F-16 meer dan zeventig doden. Het bombardement vond plaats in Hawija en verwoestte een hele wijk. Nederland maakt deel uit van een internationale coalitie die onder andere in Irak tegen IS strijdt. De bewuste aanval was gericht op een autobommenfabriek, waar ook munitie opgeslagen lag, waardoor een tweede explosie ontstond.

Ten tijde van de aanval was Jeanine Hennis nog minister van Defensie. Drie weken na het incident antwoordde de toenmalige minister op Kamervragen dat “voor zover op dit moment (juni 2015, red.) bekend is, er geen sprake is geweest van Nederlandse betrokkenheid bij burgerslachtoffers door luchtaanvallen in Irak.”

De huidige minister van Defensie Ank Bijleveld bekent nu, vier jaar later, dat deze uitspraak een leugen is. Binnen drie weken na het incident had het ministerie namelijk al een Amerikaans verslag van de aanval ontvangen, waarin de burgerslachtoffers beschreven zijn. Volgens Bijleveld was het onmogelijk om dit rapport al zo vroeg naar buiten te brengen, maar ze erkent de fout van haar voorganger Hennis, die de Tweede Kamer bewust onjuist inlichtte.

Hoewel Bijleveld pas twee jaar na het incident minister van Defensie werd, valt de fout die Hennis maakte binnen haar ministeriële verantwoordelijkheid. Daarnaast is Bijleveld meteen bij haar aantreden in 2017 op de hoogte gesteld van de burgerdoden waar Nederland verantwoordelijk voor is. Een jaar na deze inlichting maakte ze aan de Tweede Kamer bekend dat er mogelijk onschuldige slachtoffers gevallen zijn. Dit deed ze naar aanleiding van een onderzoek dat in 2018 onder haar ministerschap werd gedaan, onder leiding van het Openbaar Ministerie. Het onderzoek werd niet vervolgd. Volgens het OM was er geen reden tot extra onderzoek.

Hoewel Bijleveld deze week haar excuses aanbood voor het onjuist inlichten van de Tweede Kamer, dienden bijna alle partijen van de oppositie dinsdag gezamenlijk een motie van wantrouwen in tegen de minister. Ze hield stand.

De minister van Defensie stelt dat ze de gevolgen van de aanval verzweeg met als belangrijkste uitgangspunt de veiligheid van piloten. De identiteit van een piloot en zijn land van afkomst worden door Defensie vaker geheimgehouden, om de persoon en zijn of haar familie te beschermen. Daarbij hield ze ook rekening met de veiligheid van de rest van het Nederlandse leger, de samenleving en de coalitie. Volgens Bijleveld had het ministerie niet anders kunnen handelen. Daarnaast moest de minister in 2018 de uitkomst van het onderzoek van het OM afwachten, voor ze haar eigen uitspraken kon doen. Het OM deed op dat moment onderzoek naar vier verschillende aanvallen, waarbij ze controleerden of er burgerslachtoffers bij zijn gevallen.

Toch heeft Bijleveld nog een jaar gewacht om alle kaarten op tafel te gooien. Zelf geeft ze aan dat dit te maken heeft met de regels waar ze zich aan moet houden als minister. Ze moest bijvoorbeeld eerst de F-16 piloten inlichten, voor ze de uitspraken van NOS en NRC mocht bevestigen.

Politiek commentator Wouter de Winther van De Telegraaf vertelde afgelopen maandag bij PAUW dat het voor Defensie daarnaast ongebruikelijk is om mededelingen te doen over burgerslachtoffers, wanneer Nederlandse piloten nog in het gebied actief zijn. Op het moment dat minister Bijleveld in 2018 duidelijkheid kreeg over de slachtoffers, was de missie in Irak nog volop bezig. "Vaak kan Defensie pas achteraf openheid van zaken geven." 

Maar, volgens De Winther heeft oud-minister Hennis in 2015 wel een fout begaan door te ontkennen dat er slachtoffers zijn gevallen. “Zij heeft moedwillig de Tweede Kamer verkeerd ingelicht.” Daarnaast heeft het volgens hem te lang geduurd tot Bijleveld duidelijkheid heeft gegeven. “Eind 2018 is de missie in Irak al geëindigd, dus er zit behoorlijk wat tijd tussen toen en nu.”

De Tweede Kamer vraagt zich momenteel af waarom Bijleveld momenteel open is over de fouten van Defensie en oud-minister Hennis. Heeft ze deze beleidskeuze zelf gemaakt, of is ze gedwongen door de media-aandacht die ze de afgelopen dagen kreeg? Zelf stelt ze dat ze al langer van plan was om de misstanden naar buiten te brengen. De dwingende media hebben er volgens haar niets mee te maken.

Bijleveld geeft aan in de toekomst ook transparanter te willen zijn over burgerslachtoffers als gevolg van F-16 missies in Irak. Voorheen was dit voor Defensie niet gebruikelijk, maar volgens de minister is het noodzakelijk voor een open debat.