Waarom sommige mensen zo graag in complottheorieën geloven

Terwijl sommige complottheorieën relatief onschuldig zijn (bijvoorbeeld dat Elvis nog leeft, of dat NASA de maanlanding in s cène  heeft gezet), zijn andere theorieën een stuk minder onschuldig. Dankzij nieuwe inzichten zijn wetenschappers een stapje dichterbij de factoren gekomen, die bepalen waarom sommige mensen zo graag in de meest absurde complottheorieën geloven. Dit zal hopelijk helpen om enkele van de zeer reële gevaren en maatschappelijke scheidslijnen die complottheorieën aanmoedigen, te verzachten, schrijft de BBC .

"Op een bepaald niveau zijn we allemaal voorbestemd om achterdochtig of wantrouwig te zijn tegenover de overheid"

Waarom bestaan er complottheorieën? Er is geen simpel antwoord op deze vraag, zeker niet gezien de hoeveelheid en verscheidenheid aan complottheorieën en het feit dat de helft van alle Amerikaanse burgers in tenminste eentje gelooft. Er is geen eenduidige set van unieke eigenschappen waarmee je een profiel kunt opstellen van zo iemand. Iedereen die hardcore fan is van een artiest begrijpt wel dat er mensen zijn die willen dat bijvoorbeeld Tupac of Elvis stiekem nog in leven is en ooit nog een keer komt optreden. 

'Op een bepaald niveau zijn we allemaal voorbestemd om achterdochtig of wantrouwig te zijn tegenover de overheid', zegt psycholoog en professor Karen Douglas van de universiteit van Kent. 'Dat we op onze hoede zijn voor groepen of mensen die we niet begrijpen, is logisch vanuit een evolutionair perspectief. Volgens Douglas is het vrij verstandig om achterdochtig te zijn richting andere groepen, 'voor je persoonlijke veiligheid', zegt ze.

Maar toen de psycholoog wat dieper ging graven in dit onderwerp kwam zij erachter dat er verschillende verklaringen te vinden zijn waarom sommige mensen zich meer aangetrokken voelen tot allerlei samenzweringen dan anderen. 

"Dit is het idee dat een persoon het gevoel heeft toegang te hebben tot schaarse informatie of alternatieve 'geheime' verklaringen over bepaalde wereldgebeurtenissen."

Ten eerste 'lijken ze een intrinsieke en bijna narcistische behoefte aan uniekheid te hebben, bleek uit een onderzoek. Dit is het idee dat een persoon het gevoel heeft toegang te hebben tot schaarse informatie of alternatieve 'geheime' verklaringen over bepaalde wereldgebeurtenissen, zoals de Charlie Hebdo-opnames van januari 2015 in Parijs', aldus Douglas. Ze illustreert dit voorbeeld met een mooi citaat van de bekende psycholoog  Michael Billig: "De samenzweringstheorie biedt de kans op verborgen, belangrijke en onmiddellijke kennis, zodat de gelovige een expert kan worden, bezeten van een kennis die zelfs door de zogenaamde experts niet wordt vastgehouden."

Andere onderzoeken tonen aan dat samenzweringstheorieën mensen helpen de wereld te begrijpen wanneer ze zichzelf niet onder controle hebben, angstig zijn of zich machteloos voelen. Mensen kunnen het moeilijk vinden om te accepteren dat we in een wereld leven waar willekeurige geweldsdaden, zoals massamoord, kunnen plaatsvinden. 'Dat is de reden waarom het voor sommige mensen psychologisch geruststellend kan zijn te geloven dat 'machtige mensen' achter willekeurige gebeurtenissen staan', zegt hoogleraar Stephan Lewandowsky, professor in de psychologie van Bristol. Mensen zijn letterlijk 'verslaafd aan antwoorden', volgens een onderzoek.

De opvoeding kan ook een rol spelen in wereldovertuigingen. Onzekere personen die tijdens het opgroeien een moeizame relatie met één of beide ouders ervaren hebben - lijken ook eerder geneigd samenzweringstheorieën te ondersteunen. Dat is volgens een studie die in april 2018 gepubliceerd wordt in het tijdschrift Personality and Individual Differences (een internationaal psychologisch vakblad).

'Deze mensen vergroten bedreigingen uit, in vergelijking met anderen', legt professor Douglas uit. Volgens haar doen ze dat voor een deel om te kunnen omgaan met de bedreigingen die het leven nou eenmaal met zich meedraagt. 'Ze helpen om angsten uit te leggen of te rechtvaardigen. Of het nou werkt of niet is een andere kwestie.

Het laatste onderzoek laat zien dat het in ieder geval niet helpt tegen angst. Dit uitvergroten van de bedreigingen zorgt er misschien zelfs voor dat mensen het gevoel hebben nog minder de controle te hebben. In feite zorgen complottheorieën ervoor dat mensen zich nog onzekerder, machteloos en gedesillusioneerd voelen. En eenmaal in deze staat is het ook waarschijnlijker dat ze in deze theorieën blijven geloven.

Dat zo veel mensen ervoor kiezen in complottheorieën te geloven, kan vervelende consequenties hebben, ondanks het feit dat sommige van deze theorieën absurd, dwaas of zelfs ronduit komisch zijn. 

Om een paar voor voorbeelden te noemen: mensen die hierin geloven zijn minder vaak geneigd te gaan stemmen tijdens verkiezingen. Ze hebben geen enkele vertrouwen in de overheid en de machthebbende instanties. Mensen die klimaatverandering ontkennen, zijn niet geneigd aan hun eigen ecologische voetafdruk te werken en zuinig te zijn met fossiele brandstoffen en CO2 uitstoot en 'anti-vaxxers' brengen andere mensen in gevaar door zichzelf en hun kinderen niet te laten inenten tegen gevaarlijke ziektes, die zich daardoor kunnen verspreiden.

Kortom: deze complottheorieën zijn niet altijd zo onschuldig als je soms zult denken. Belangrijk is, volgens onderzoekers, om proberen mensen aan te leren zelf kritisch naar bronnen te kijken, te leren om betrouwbare bronnen te begrijpen en omgekeerd om publieke figuren er op aan te spreken wanneer ze misleidende informatie verspreiden. Want onderzoeken hebben ook uitgewezen dat het geen zin heeft om mensen die al diepgeworteld in een bepaald complot geloven op de feiten te wijzen. Vaak zijn ze helemaal niet meer ontvankelijk voor nieuwe inzichten. Het probleem moet dus eerder worden aangepakt.