We betalen steeds minder contant: heeft het zijn langste tijd gehad?

In rap tempo verdwijnt contant geld uit de winkels. Was in 2010 nog 65 procent van alle betalingen contant, sinds 2018 betaalt de meerderheid met de pin. In 2020 daalde het aantal contante betalingen met nog eens derde. En op het hoogtepunt van de uitbraak van het coronavirus betaalde nog maar 15 procent met munt- of briefgeld.

Volgens Wim Boonstra, adviseur bij de Rabobank en bijzonder hoogleraar economische en monetaire politiek aan de Vrije Universiteit Amsterdam, is die ontwikkeling die laatste jaren in een stroomversnelling gekomen.

“Het is veel gemakkelijker geworden om een pinpas te gebruiken”, zegt Boonstra. “Waar je vroeger vooral de grotere bedragen pinde, doe je dat nu net zo makkelijk met de kleinere bedragen.” Volgens Boonstra heeft vooral de introductie van contactloos betalen daaraan bijgedragen. “Dat heeft ervoor gezorgd dat pinnen vele malen makkelijker en sneller is geworden. Mede door corona is contactloos betalen nu met afstand meest gebruikte betaalmethode.”

Waar pinnen een enorme vlucht neemt, staat de mogelijkheid om nog contant te kunnen betalen onder druk, concludeert ook de Nederlandsche Bank (DNB) in haar laatste jaarverslag. Die ontwikkeling is al een aantal jaren zichtbaar. In februari 2019 was in Kassa te zien dat je op steeds meer plekken alleen nog met je pinpas kunt betalen.

Ondertussen doen banken hun best om het gebruik van munt- en briefgeld te ontmoedigen. Zo gaat ABN AMRO de limiet voor geld opnemen drastisch verlagen. Nu kun je nog 10.000 euro per dag opnemen. Vanaf 1 juli is die limiet 12.000 euro, maar dan per jaar. Kom je boven die limiet, dan moet je betalen. Naast een percentage van het geld dat je wilt pinnen, kost dat 5 euro per opname.

Julie-Marthe Lehmann, docent-onderzoeker aan de Haagse Hogeschool, noemt dit geen goede ontwikkeling. "Juist de kwetsbare groepen kunnen hier de dupe van worden”, waarschuwt zij. Als mede-initiatiefnemer van Cash2Grow, een platform dat mensen via een spaarkring leert omgaan met geld, ziet Lehmann dat contant geld nog altijd toegevoegde waarde heeft. "Veel mensen krijgen geen grip op hun geld als ze het alleen op hun rekening kunnen zien. In onze spaarkringen zien we dat mensen er beter mee omgaan wanneer ze het in handen hebben."

Ook de Nederlandsche Bank ziet nog altijd een belangrijke rol voor contant geld. Om de redenen die Lehmann noemt, maar ook omdat het gewoon handig is om achter de hand te hebben. Bijvoorbeeld in het geval van een pinstoring. “Door de toenemende digitalisering wordt de potentiële impact van een cyberaanval immers steeds groter”, schrijft De Nederlandsche Bank.

“Contant geld is tastbaar”, verklaarde consumentenpsycholoog Patrick Wessels in de Kassa-reportage uit 2019. Volgens hem kan contant geld invloed hebben op het uitgavenpatroon van consumenten: “Het is iets moeilijker dan pinnen, maar daardoor ben je er wel bewuster mee bezig. Wanneer je een tientje contant uitgeeft, verlies je het geld dat je in je handen hebt. Je brein wil het verlies graag voorkomen. Je krijgt een soort ‘betaalpijn’ waardoor je geremd wordt in wat je uitgeeft.”

Bij afrekenen met je pinpas is dat veel minder het geval, aldus Wessels. “Op het moment dat je wat pint, verlies je virtueel wel eigendom, maar dat voelt niet zo. Je ziet geen geld van jou naar de verkoper gaan. Het is veel minder tastbaar. Omdat je dat verlies minder voelt, wordt je gemakkelijker in je uitgaven.”

Het is volgens spaarkring-initiator Lehmann dé reden dat contant geld nog altijd maatschappelijke waarde heeft.“Ik zeg absoluut niet dat digitaal geld geen belangrijke functie heeft in deze maatschappij. Maar het blijft belangrijk dat mensen die dat willen hun weekbudget contant kunnen blijven beheren.”

Ook de Consumentenbond vindt dat banken deze mensen niet uit het oog mag verliezen. “Als je moeite hebt om met geld om te gaan, dan kan cash betalen echt een uitkomst zijn”, zegt woordvoerder Gerard Spierenburg. “Door de limiet die ABN AMRO wil instellen, kunnen deze mensen straks nog maar 230 euro per week opnemen. Dat klinkt niet als weinig, maar heb je een gezin met twee kinderen, dan zit je er met boodschappen zo aan. Dan heb je nog niet eens kleren gekocht of met je auto kunnen tanken.”

“Het is belachelijk dat banken extra geld gaan vragen aan mensen die vaak pinnen”, vindt de Consumentenbond, die hierover in gesprek is met ABN AMRO. “Waar we vooral bang voor zijn is dat ze de limieten in de toekomst nog verder gaan verlagen. Tot nu toe hebben ze nog geen enkele garantie gegeven dat dat niet het geval gaat zijn.”

De banken ontmoedigen het opnemen van contant geld naar eigen zeggen vooral om witwaspraktijken tegen te gaan. “Cash wordt veel gebruikt in het criminele circuit. Om geldstromen te kunnen blijven controleren, zien banken graag dat transacties zoveel mogelijk giraal zijn”, zegt Rabobank-onderzoeker Boonstra. “En vergeet ook de kosten niet, want terwijl we met zijn allen minder gebruik maken van contant geld, blijven de lasten even hoog. Die geldautomaten moeten namelijk wel onderhouden en beveiligd worden.”

In de Tweede Kamer leidden de ABN AMRO-plannen tot verontwaardiging. PvdA-Kamerlid Henk Nijboer vreest dat contant geld langzaam uit de maatschappij verdwijnt. “Zou het niet aan consumenten en overheden moeten zijn om te bepalen in welk tempo dit gebeurt? Aangezien de taak van een bank nou juist is om goed op het geld van klanten te passen?", legde Nijboer voor aan minister Hoekstra (Financiën).

De minister zegt de zorgen voor een deel te delen. Hij wijst daarbij op een lopend onderzoek van De Nederlandsche Bank, dat bekijkt wat de gevolgen zijn van het dalende aantal contante betalingen. Hoekstra noemt het teleurstellend dat ABN AMRO nu al kosten in rekening brengt voor mensen die veel pinnen, omdat het DNB-onderzoek nog loopt. Als de resultaten van het onderzoek bekend zijn, zal de minister bekijken of er eventuele maatregelen nodig zijn.

Volgens hoogleraar monetaire politiek Boonstra hoeven we niet te vrezen dat contant straks geld helemaal verdwijnt. “Centrale Banken willen dat ook niet. Wat ze ook bedenken om geld te digitaliseren, ze zeggen allemaal: dit is een aanvulling op het bestaande chartale geld.”