Postmortale zorg: hier moet je op letten

Na het overlijden wordt het lichaam vaak verzorgd. Dit wordt bijvoorbeeld gedaan door overledenenverzorgers in het mortuarium (van het ziekenhuis). Maar waar moet je als nabestaande allemaal rekening mee houden? En wie is op welk moment verantwoordelijk voor de kosten? We leggen het je uit.

Update vrijdag 13 oktober 2023: Dit artikel is door de redactie her en der geactualiseerd en herzien.

Postmortale zorg is de zorg voor een lichaam na het overlijden. Deze zorg kun je onderverdelen in twee categorieën: noodzakelijke zorg en wenselijke zorg.

Bij noodzakelijke zorg worden onder andere openingen en incisies gesloten en katheters en infuuslijnen verwijderd. Bij wenselijke zorg moet je denken aan bijvoorbeeld het aankleden van een overledene. De kosten voor noodzakelijke zorg zijn voor de zorginstelling en de kosten voor wenselijke zorg voor rekening van de opdrachtgever, dat zijn vaak de nabestaanden. Deze kosten worden niet vergoed door de zorgverzekering of een uitvaartverzekering. Bij een kapitaalverzekering kunnen nabestaanden wel zelf bepalen waar het geld aan uitgegeven wordt. Daarover lees je hier meer.

Het lichaam van een overledene wordt naar het mortuarium gebracht, waarbij gelijk de noodzakelijke zorg wordt verricht. Als iemand is overleden in een verpleeghuis, dan blijft het lichaam op de kamer totdat de familie besluit waar het naar toe moet. Een verpleeghuis heeft in tegenstelling tot een ziekenhuis namelijk doorgaans geen eigen mortuarium. 

Overlijdt iemand thuis, dan moet er een huisarts langskomen voor een ‘Verklaring van overlijden’. Meld het overlijden dan ook bij de uitvaartverzorger. De uitvaartverzorger kan de overledene meenemen om te koelen en om de nodige zorg te verrichten. Er zijn ook mortuariummedewerkers die thuis de wenselijke zorg kunnen leven.

Er wordt vervolgens gecontroleerd of de overledene organen of weefsel wilde doneren. Als dit het geval is, dan worden de nabestaanden gevraagd om toestemming. Ook bij obductie (beter bekend als autopsie) wordt toestemming gevraagd. Dit wordt betaald door de zorginstelling. Daarnaast zullen de verzorgers persoonlijke bezittingen overhandigen aan de nabestaanden of de uitvaartverzorger en zullen zij verder informeren over de gang van zaken.

De noodzakelijke zorg wordt direct na overlijden gedaan door de zorginstelling, als iemand daar is overleden. De handelingen zijn vastgesteld door de Nederlands Zorgautoriteit (NZA). Naast het verzorgen van incisies, infuuslijnen en het verwijderen van katheters, gaat het ook om de gesprekken met de behandelend arts en de nabestaanden, het verzorgen van diverse formulieren, persoonlijke bezittingen overdragen aan de nabestaanden en identificatiemateriaal op het lichaam van de overledene aanbrengen, zoals een polsbandje en patiëntensticker. Er is nog een hele lijst met andere noodzakelijke handelingen die je hier kunt raadplegen.

Goed om te weten: het lichaam moet binnen drie uur gekoeld worden, ook als daar geen opdracht voor is gegeven door nabestaanden. Dit wordt ook wel het ‘3-uurstermijn’ genoemd. Het koelen is vanwege hygiënische redenen en ter conservering van het lichaam. De kosten voor het koelen, inclusief de verblijfskosten in het mortuarium, zijn voor rekening van de nabestaanden en worden niet vergoed door de zorgverzekering. De kosten voor het koelen kunnen nogal verschillen. Hier vind je de tarievenlijsten van verschillende ziekenhuizen.

Als iemand thuis overleden is, is het belangrijk om direct de uitvaartondernemer op de hoogte te stellen. Zo kan de uitvaartondernemer het lichaam op tijd koelen en zorg dragen voor de overige (noodzakelijke) handelingen.

In 2014 liet Kassa al zien dat de rekening voor postmortale zorg erg onduidelijk is. In 2016 namen we de kosten nogmaals onder de loep, maar er was geen sprake van verbetering.

Wenselijke zorg is zorg die je als extra kunt aanvragen bij de verzorgers. Denk dan aan balsemen, wassen, scheren, verzorgen van handen en nagels, haarverzorging en aankleden. Maar ook het verwijderen van medische hulpmiddelen zoals een pacemaker, medicijnpomp of ICD is wenselijke zorg. Er zijn nog veel meer aanvullende handelingen die je hier kunt lezen.

Als nabestaande mag je aanwezig zijn bij de verzorging en je mag daarnaast ook zelf de verzorging doen indien gewenst. Je wordt dan begeleid en geholpen door een mortuariummedewerker. Voor wenselijke zorg moet je schriftelijk opdracht geven via een formulier. De kosten voor wenselijke zorg is altijd voor rekening van de dierbaren.

Goed om te weten: Bijna alle crematoria stellen het verwijderen van een eventuele pacemaker verplicht. Degene die de overledene aanbiedt, bijvoorbeeld de uitvaartverzorger, moet ervoor zorgen dat de pacemaker verwijderd is. Dit geldt ook voor implantaten zoals een ICD, medicijnpomp of andere inwendige medische apparaten.

De mortuariumbeheerder of de zorgmedewerkers mogen niet adviseren in een keuze voor een uitvaartverzorger. Nabestaanden hebben daar vrije keuze in. Als het mortuarium wordt beheerd door een uitvaartondernemer, dan mag deze niet om de opdracht vragen voor het verzorgen van de uitvaart.

De kans op verspreiden via een overledene is volgens het RIVM klein. Besmetting kan alleen plaatsvinden bij onvoldoende handhygiëne of bij het ontbreken van handschoenen of andere beschermingsmiddelen. Het virus verspreidt zich via kleine vochtdruppeltjes via hoesten en niezen. Er kan na het overlijden nog een vochtdruppeltje vrijkomen. Het wordt aangeraden om de overledene niet te kussen en bij aanraking de handen goed te desinfecteren.

Bronnen: Kassa, Vereniging van Mortuariumbeheerders, CMO