Onduidelijkheid over recht op energietoeslag voor studenten na rechtszaken

Studenten werden in 2022 uitgesloten van de eenmalige energietoeslag van 1300 euro. Uit een recente rechtszaak blijkt opnieuw: die uitsluiting is onterecht. Alleen vallen de meeste studenten nog steeds buiten de boot. Want als je niet op tijd bezwaar hebt gemaakt, heb je juridisch gezien geen poot om op te staan. Hoe zit dat? En wat moet er veranderen?

In 2022 werd duidelijk dat de extreme stijging van de energieprijzen mensen in financiële nood brengt. Terwijl de energietoeslag voor mensen met een laag inkomen daarom van 800 euro in juli 2022 naar 1300 euro is verhoogd, kregen jongeren tot 21 jaar en studenten in de meeste gemeenten nog steeds geen cent. Ook als hun inkomen hen wél recht op de energiecompensatie zou geven. 

Dat heeft te maken met de wettelijke regeling die het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid voor de energietoeslag bedacht en uitwerkte in een modelverordening voor gemeenten. In eerste instantie konden mensen via de regeling 200 euro toeslag aanvragen, daarna 800 euro en nog wat later dit verhoogt tot 1300 euro. 

Voor de Handreiking eenmalige energietoeslag 2022 voor gemeenten is bedacht dat door de vele woonvormen van studenten het onmogelijk was om hen te laten meedelen in de eenmalige compensatieregeling van 1300 euro per huishouden met een laag inkomen en ze daarom uitgesloten worden. “Zo woont ongeveer de helft van de studenten thuis bij de ouders en heeft geen eigen energierekening”, geeft het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in een reactie aan. Dit baseert het ministerie op de Landelijke monitor studentenhuisvesting. 

De angst is dat als studenten wel worden meegenomen, er overgecompenseerd wordt: te veel mensen die het niet nodig hebben zouden dan aanspraak kunnen maken op de toeslag. “Dit gaat aan het doel van de regeling voorbij, namelijk het ondersteunen van de laagste inkomens bij het betalen van de gestegen energierekening”, aldus het ministerie.

De landsadvocaat gaf hierbij aan dat de overheid moet kunnen aantonen dat er goede redenen zijn om onderscheid te maken tussen studenten en niet-studenten. Volgens de landsadvocaat kan dat, omdat het beleid een legitiem doel dient en het middel doelmatig en proportioneel is. Maar in de uitgewerkte handreiking is er geen onderbouwing van de uitsluiting op basis van cijfers en feiten toegevoegd.

Hierbij is de denkfout dat studenten niet de dupe worden van de gestegen prijzen voor gas en elektra en dat er onder studenten geen minima zijn, stelt juridisch adviseur Jaap Kotteman van Legal Advice Wanted. “Onder studenten zijn er ook minima en die minima moet je vergelijken met de andere minima in ons land.”

Bij de handreiking naar gemeenten is door het ministerie van Sociale Zaken geadviseerd om de uitsluiting van studenten mee te nemen en hoe ze dat kunnen onderbouwen. Vanuit het Rijk kregen ze voor het uitkeren van de toeslag een budget, dat is gebaseerd op het aantal mensen met een laag inkomen in de gemeente. De studentenpopulatie is in de berekening van dit budget niet meegenomen. Wel hadden gemeenten met deze richtlijn nog enige speelruimte voor eigen beleid.

Op 5 augustus werd in de rechtbank van Gelderland een eerste student in het gelijk gesteld op basis van het gelijkheidsbeginsel uit de grondwet. Kortom: de gemeente werd op het overgenomen advies en de overgenomen richtlijn afgerekend. Waarom? De uitsluiting is niet op gerechtvaardigde grond gebaseerd. Hierdoor kunnen studenten die op het besluit van de gemeente in 2022 bezwaar maakten in de rechtszaak hun gelijk behalen in gemeenten waar ze geen recht hadden op toeslag. Een deel van de Nederlandse gemeenten besloot daarna om de energietoeslag ook voor studenten beschikbaar te stellen, maar een groot deel van de gemeenten gingen hier niet in mee.

Daarom zijn er sindsdien meer rechtszaken gestart. Zo lopen er met behulp van de juristen van Legal Advice Wanted en studentenvakbonden als de Landelijke Studentenvakbond (LSVb) procedures voor zo’n 10.000 studenten. Waar? In vrijwel alle grote studentensteden en ook kleinere gemeenten, waaronder Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Leiden, Groningen, Delft, Alkmaar, Den Haag, Breda, Maastricht, Wageningen en Delft. In deze gemeenten worden studenten nog altijd uitgesloten van de energietoeslag of valt een grote groep studenten alsnog buiten de boot door de aanvullende voorwaarden.

Op 31 januari 2023 vond een zitting plaats in Amsterdam, waarbij een tweede student in de uitspraak op 14 februari in het gelijk werd gesteld.

Deze rechtsroute geldt alléén voor studenten die in 2022 bezwaar hebben gemaakt. En daar zit de crux: studenten die dus in 2022 netjes de regels hebben gevolgd en daarom geen bezwaar hebben gemaakt, zijn volledig buitenspel gezet. Zij kunnen nu ook niet met terugwerkende kracht aanspraak maken op de energietoeslag, waar ze – als je kijkt naar de voorwaarden – wel recht op zouden hebben gehad. Maar door het label ‘student’ hadden ze onterecht dat niet.

Kortom: moet je dan maar altijd bezwaar maken? “Dat is nu hoe de tendens in Nederland is. Het komt er nu eigenlijk op neer dat je als burger er niet vanuit kan gaan dat het beleid juridisch kloppend is en dat je overal maar bezwaar op moet maken om ergens wél recht op te krijgen”, zegt jurist Jaap Kotteman.

De gemeente Rotterdam geeft in een reactie aan het advies van het Rijk op te volgen om samen met de overige G4 (Den Haag, Utrecht en Rotterdam) studenten uit te sluiten van de categorale energietoeslag. In Rotterdam kunnen studenten wel beroep doen op de individuele bijzondere bijstand voor gestegen energiekosten.

“De gemeente staat hier met een rug tegen de muur”, laat de gemeente Utrecht weten. “We voeren het beleid uit wat ons landelijk wordt geadviseerd. De financiële middelen die we hiervoor van het Rijk hebben ontvangen zijn ontoereikend om daarvan af te wijken.” De gemeente Leiden geeft aan het onwenselijk te vinden dat er rechtsongelijkheid is ontstaan voor studenten uit verschillende studentensteden. Voor de bijna 14.000 studenten in de stad heeft het niet de financiële middelen ter beschikking. Hierop sluit ook Rotterdam aan. “Het Rijk heeft geen middelen beschikbaar gesteld aan gemeenten om energietoeslag aan studenten toe te kennen en de gemeente heeft zelf niet de middelen om de energietoeslag ook aan deze groep uit te keren.”

De gemeente Rotterdam zegt bij de rijksoverheid te blijven lobbyen, samen met de andere grote gemeenten, voor extra middelen voor de energietoeslag voor studenten. Hieronder lees je de reacties van meerdere gemeenten in Nederland die op dit moment (een grote groep) studenten nog uitsluiten van de eenmalige energietoeslag.

Volgens het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid komen de grote studentensteden in de knel als ze studenten om meer bewijzen moeten vragen bij het aanvragen van de energietoeslag. Denk hierbij aan bewijs van een zelfstandige woning en een energiecontract op naam. Gemeenten zouden bij het ministerie hebben aangegeven dat dit tot grote uitvoeringsproblemen leidt. “De hulp aan kwetsbare huishoudens komt hierdoor volgens gemeenten in de knel.”

Wetgeving energietoeslag 2023

De energietoeslag over 2022 gold tot en met 31 december 2022. Deze toeslag aanvragen is dan ook niet meer mogelijk. Veel gemeenten zijn nog bezig met het uitkeren van de toeslag van 2022. Daarnaast kunnen ze mensen met recht op toeslag alvast 500 euro uitkeren van het bedrag van 1300 voor 2023. Hiervoor kunnen studenten in de gemeenten die ze niet (meer) uitzonderen nog aanvraag doen. Het restant van de toeslag kan pas worden aangevraagd als de nieuwe wetgeving er is. Tot deze wet er is, houden gemeenten enige speelruimte met het huidige beleid.

Maar minister Schouten wil de toeslag voor 2023 regelen met een wijziging in de Participatiewet, waarmee aan deze mogelijkheid een einde komt. Daarom werkt de wetgever nu aan een nieuwe, landelijke wetgeving, waarbij studenten expliciet worden uitgesloten om overcompensatie te voorkomen. Deze uitzondering stond in 2022 dus nog niet in de wet, maar alleen in de richtlijnen die gemeenten van het kabinet kregen. De nieuwe wet gaat naar verwachting in maart naar de Tweede Kamer.

Overcompensatie

In een eerder advies uit december 2022 gaf de Afdeling van Raad van State over dit wetsvoorstel al aan dat niet duidelijk is “waarom overcompensatie bij studenten problematisch wordt geacht en bij andere groepen niet”. Daarbij vult het aan: “Ook de omstandigheid dat studenten een verhoging van de basisbeurs ontvangen maakt deze groep niet anders: voor alle minima zijn immers aanzienlijke koopkrachtmaatregelen getroffen.”

Voor studenten die wel financiële hulp nodig hebben, is een andere regeling getroffen, meldt het ministerie. “Om studenten die in de knel raken door de gestegen energieprijzen tegemoet te komen, is er is voor deze groep door het kabinet 35 miljoen beschikbaar gesteld voor individuele bijzondere bijstand. Er wordt dan gekeken naar de individuele situatie van de student. Zo komt het geld terecht bij de studenten die het echt nodig hebben.”