Zwarte bladzijden: ga op onderzoek, niet op heksenjacht

Annemarie Toebosch, hoofd Nederlands aan de Universiteit van Michigan is trots op haar zoon. Hij heeft verleden week een portret getekend van Amerika’s derde president Thomas Jefferson met daarbij “ very immoral” en “had kids with his half-sister who was underage and whom he owned”. Zijn moeder vindt dit blijkbaar vooruitgang. Zij vraagt zich af of Nederlandse kindertjes zulke tekeningen maken over J.P. Coen. Dat is onwaarschijnlijk maar ik heb zometeen wel een suggestie. Eerst Thomas Jefferson.

Als plantagehouder in Virginia erfde deze van zijn ouders 53 slaven. Gedurende zijn hele leven heeft hij er ongeveer 600 in bezit gehad. Op zijn landgoed Monticello werd Jefferson dan ook van jongs af aan door dienaren en dienaressen omringd, die al zijn wensen – groot en klein – prompt vervulden. Toen Jefferson als vertegenwoordiger van de opstandige dertien koloniën naar Parijs gestuurd werd om Franse militaire steun te zoeken tegen de Britse vijand, nam hij er dan ook enkele mee om zijn huishouden te voeren. Onder hen bevond zich de teenager Sally Hemings, halfzuster van zijn overleden vrouw. Toen ze eenmaal zestien was geworden kon Jefferson niet meer van haar afblijven. Hij hield haar tot zijn dood in 1827 als concubine. De zoon van Annemarie

Toebosch heeft het dan ook bij het verkeerde eind als hij beweert dat Thomas Jefferson met zijn eigen halfzuster sliep.

Het is in slavenmaatschappijen vrij gebruikelijk als de eigenaars seksuele relaties aanknopen met hun menselijk bezit. Het was helemaal niet vreemd als kinderen van Amerikaanse plantagehouders gemengdbloedige halfbroers of halfzussen hadden, zoals de echtgenote van Thomas Jefferson. Soms ontstonden hele slavengeslachten die familie waren hun blanke bezitters in het grote huis. Ook kenden de slavenstaten in de Verenigde Staten de zogenaamde fancy girls, mooie jonge meisjes, vaak gemengdbloedig, die voor hoge prijzen werden gekocht door magnaten en exploitanten van deftige bordelen.

Van vrouwen werd kleuroverschrijdende bandeloosheid niet geaccepteerd. Een relatie tussen een blanke vrouw en een zwarte man – haar slaaf of niet – gold als immoreel, de gevestigde orde bedreigend en onbestaanbaar. In Jeffersons Virginia moest elke vrouw die een kind kreeg van andermans slaaf diens meester voor vijf jaar dienen of een boete betalen van vijftien pond. In Maryland werd ze dan zelf slavin. Niemand keek er dan ook van op dat Jefferson met Sally ging samenleven alsof ze man en vrouw waren. Zolang dat om zo te zeggen maar niet in de mooie kamer gebeurde, was er weinig aan de hand. Sally gedroeg zich haar leven lang als de dienstmaagd van Jefferson. Ze schonk hem ondertussen zes kinderen. Bij verkiezingen maakten zijn politieke tegenstanders dan ook graag bekend dat er op Monticello veel slaven rondliepen die fysiek sterk op hun meester leken.

Als founding father behoort Thomas Jefferson tot de grondleggers van de Verenigde Staten. Hij had grote invloed op de grondwet. Hij was een belangrijk president en zijn leven lang een soort opinieleider. Jefferson stond, zoals het onder beschaafde mensen in zijn tijd hoorde, kritisch ten opzichte van de slavernij. Hij vond dat dit stelsel eigenlijk niet deugde. Men moest er mee ophouden maar de afschaffing diende zeer geleidelijk plaats te vinden. Wat dat betreft lijkt zijn houding op die van politici uit de eerste helft van de twintigste eeuw: die zeiden ook dat de vrijmaking van de koloniën niet op stel en sprong kon geschieden op straffe van chaos en ellende. Men moest daar de tijd voor nemen. Zelf liet Jefferson tijdens zijn eigen leven nauwelijks slaven vrij. Zijn dochter Martha heeft ze na zijn dood allemaal moeten verkopen om de schulden uit de erfernis te delgen. Sally Hemings werd buiten deze afwikkeling gehouden. Zijn kon tot haar dood een soort weduwenbestaan leiden in een eigen huis.

Mogen wij dit afdoen als verkrachting en pedofilie? Het was in de achttiende eeuw heel normaal als meisjes op hun zestiende een huwelijk sloten. Sally was lichamelijk een volwassen vrouw. Zo keek iedereen er in die dagen tegenaan. Hield ze van haar meester? Dat is moeilijk te zeggen. Het bood uiteraard grote voordelen om die schijn te wekken. Ze heeft dat dan decennia consequent volgehouden en dat is weer minder voorstelbaar.

Monticello is al sinds jaar en dag  een museum. Sally wordt niet zoals tot voor een aantal jaren, uit de geschiedenis van Jefferson weggepoetst. Integendeel. In de vaste expositie en op de site van Monticello krijgt zij de nodige aandacht. Sally is volgens de historici van het museum een krachtige en intelligente vrouw geweest die binnen de beperkingen van het slavensysteem er voor zichzelf en haar kinderen het maximale wist uit te slepen. Zij was geen willoos slachtoffer. Ze was een heldin. Dat aspect is de zoon van Annemarie Toebosch vergeten. Moeder net zo goed trouwens. Er zit veel meer rijkdom in de geschiedenis van Sally Hemings en Thomas Jefferson dan de rechtlijnige Toebosch kan waarnemen nu zij zich volledig lijkt te hebben overgegeven aan schuldbesef voor wat haar rasgenoten in Noord-Amerika allemaal hebben aangericht.

Coen Maar we zouden het nog over Jan Pieterszoon Coen hebben als onderwerp voor kindertekeningen. In tegenstelling tot Thomas Jefferson deed hij niet aan interraciale seks. Integendeel: hij zag met weerzin hoe zijn landgenoten zich overgaven aan uitgebreid geslachtsverkeer met Aziatische vrouwen, slavin of niet. Hijzelf voerde temidden van al die ontucht een soort zwartekousenhuwelijk met zijn half zo jonge echtgenote Eva Ment. De bijbel lag er open op tafel.

Eva Ment kreeg in Batavia onmiddellijk een soort hofhouding van zogenaamde staatsjoffers. Dat waren de etnisch gemengde dochters die Jan Pieterszoon Coens wereldgelijkvormige medewerkers achterlieten als zij naar Nederland afreisden. Het duurde dan zeker een jaar of drie voor je weer terug kon zijn en de kans dat je onderweg kwam te overlijden, was reëel. Bij de vrome Coens in huis waren die kinderen dan goed opgeborgen. Een van die meisjes was Sara, dochter van de hooggeplaatste functionaris Jacques Specx bij een Japanse vrouw. Ze was pas twaalf toen ze al verliefd werd op een compagniessoldaat Pieter Jacobsz Cortenhoeff, ook van gemengde afkomst en zelf een jaar of zestien oud. Door het omkopen van andere staatsjoffers verschafte hij zich toegang tot de slaapkamer van Sara. Daar werd het jonge paar op heterdaad betrapt.

Batavia werd op dat moment door de vijand belegerd en de toestand was nijpend. Toch gaf Jan Pieterszoon Coen alle aandacht aan deze zaak. Hij ging als een bezetene tekeer. Hij gaf bevel onmiddellijk een schavot op te richten om ze allebei terecht te stellen. Hoe is een beetje onduidelijk. Maar het had kunnen gebeuren dat Cortenhoeff was opgehangen en Sara in een ton water verdronken. Het lukte Coens rechterhand Antonio van Diemen met veel moeite de razende gouverneur-generaal tot bedaren te brengen. Een terechtstelling zonder vorm van proces mocht niet plaats vinden. De twee moesten in ieder geval voor de raad van justitie worden gebracht. Zo is het ook gebeurd.

De hele stad sprak schande van de manier waarop Coen deze zaak aanpakte. De kerkenraad vroeg om clementie en stelde voor dat Sara en Pieter acuut zouden trouwen. Daarna zand er over. In de Raad van Justitie staakten de stemmen. Antonio van Diemen trotseerde Coen en kwam consequent voor Pieter en Sara op. Later zou hij weigeren het vonnis te tekenen. De voorzitter van de Raad dr. Pieter Vlack, zwager van Coen, gaf de doorslag. Pieter Cortenhoeff is op het schavot onthoofd, een vorm van executie die in het algemeen werd gereserveerd voor veroordeelden van nette familie. Gewone jongens werden opgehangen. Sara moest staande op de drempel van het Bataviase stadhuis toekijken. Daarna werd zij streng gegeseld.

Kort na deze gebeurtenissen overleed Coen aan dysenterie. De pas uit Nederland teruggekeerde Jacques Specx nam voorlopig al zijn bevoegdheden waar. Hij was woedend om het gebeurde en probeerde alle betrokkenen bij de veroordeling terug te pakken. Zo zag de hele Raad van Justitie zich op zijn bevel uitgesloten van het Heilig Avondmaal in de Nederduits Gereformeerde Kerk wat in die tijd enorm veel schande op je hoofd laadde. Jacques Specx haalde zijn dochter weg uit het huishouden van Coen en liet haar later trouwen met een oude dominee. Sara Speckx is op haar negentiende overleden.

In 1930 schreef de dichter Slauerhoff een onbeholpen en nogal onspeelbaar toneelstuk over Coen waarin deze affaire een belangrijke rol speelde. Pas in 1948 wilden Amsterdamse studenten het op de planken brengen. Dat werd hen door de PvdA-burgemeester Arnold D’Ailly verboden omdat dit tot teveel politieke ophef zou leiden. In 1961 gebeurde het dan toch maar tijdens een besloten voorstelling. D’Ailly’s opvolger Gijsbert van Hall, ook PvdA, vreesde op zijn beurt moeilijkheden, in dit geval vanwege de twisten tussen Nederland en Indonesië over het bestuur van Nieuw Guinea.

Mij dunkt de tragedie van Sara, Pieter en de genadeloze Coen biedt aanknopingspunten genoeg voor creativiteit in het klaslokaal. Misschien meer nog dan het verborgen huishouden van Sally en Thomas en het spel van macht en machteloosheid dat zij decennia lang speelden. Je kunt van beide geschiedenissen veel leren, vooropgesteld dat je de moed hebt je hedendaagse morele verontwaardiging met zorg en voorzichtigheid te hanteren. In plaats van die de vrije loop te laten. Anders ben je niet veel beter dan Coen met zijn blindelingse veroordeling van Pieter en Sara. Ga op onderzoek, niet op heksenjacht. Anders zal het werkelijk bewijs je ontglippen.