Zuivel, vlees en vliegen alleen nog voor de rijken
Ambtenaren adviseren Jetten Nederland met straftaks klimaatdoelen na te jagen.
Nog geen drie dagen voor de verkiezingen publiceerde het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat een ambtelijk advies dat vooral het leven van gewone mensen sterk zal veranderen als minister Rob Jetten het opvolgt. Het stelt zware fiscale sancties op gedrag en consumptiepatronen die schadelijk worden geacht voor het slagen van het klimaatbeleid. Dat wordt in dit zogenaamde Interdepartementaal Beleids Onderzoek (IBO) aangeduid als normeren. Anders komt er van het klimaatbeleid zoals Rutte IV en minister Rob Jetten zich dat voorstellen, niets terecht.
De titel alleen al spreekt boekdelen: Scherpe Doelen, Scherpe Keuzes: IBO aanvullend normerend en beprijzend nationaal klimaatbeleid voor 2030 en 2050.
De opstellers – topambtenaren uit verschillende ministeries onder leiding van Laura van Geest, voorzitter van de Autoriteit Financiële Markten – willen belastingen op vlees, zuivel en vliegen zodat deze geneugten alleen nog maar betaalbaar blijven voor een rijke elite. Ook stellen de ambtenaren voor de verkoop van woningen te verbieden als ze niet eerst geïsoleerd zijn. Tenslotte wil het heffingen verschuiven van elektriciteit naar aardgas. De belasting op benzine- en dieselauto's wordt zo verhoogd dat kopers wel over moeten gaan op elektriciteit.
De lasten worden niet alleen verhoogd voor de burgers. Ook de glastuinbouw en de veeteelt dienen stevig te worden aangepakt. Over de industrie twijfelen de topambtenaren. De bestaande CO2-heffingen zijn niet hoog genoeg om gedragsverandering in de directiekamers af te dwingen maar als je die omhoog gooit, heb je kans dat bedrijven uit Europa verdwijnen. De ambtenaren vinden het daarnaast heel moeilijk om de emissies op de elektriciteitsmarkt te ramen. Volgens hen is het ingewikkeld in die sector met heffingen te sturen.
Naast deze fiscale maatregelen bevat het rapport nog andere voorstellen zoals het verplicht bijmengen van biobrandstof in benzine, het wettelijk opleggen van energiebesparing of het verbieden van veevoer dat niet duurzaam is geproduceerd.
Alles bij elkaar gaat invoering van alle adviezen burgers en bedrijven zeven miljard euro kosten, schatten de topambtenaren in. De extra belastingopbrengst ramen zij op 3,5 miljard. Dat komt volgens hen respectievelijk op 0,7% en 0,4% van het bruto nationaal product. Ze stellen voor dat geld te gebruiken om de negatieve effecten van hun plannen te verzachten. Wat ze dan negatief vinden, zeggen ze er niet bij.
Hun creativiteit blijft tenslotte beperkt tot het invoeren van straftaks om gedrag te ontmoedigen. Ze hebben zich laten inspireren door de beprijzing van alcohol en tabak. Wat zijn de gevolgen? Vlees, zuivel en vliegen worden privileges van de rijken die hoog boven ons op weg naar Dubai genieten van een biefstukje. Gedwongen gedragsaanpassing is voor gewone mensen. Wie verkopers van huizen dwingt hun woning eerst te verduurzamen, zorgt ervoor dat die woning niet kan worden verkocht en evenmin verduurzaamd als ze daar het geld niet voor hebben.
De ambtenaren beseffen wel degelijk dat ze met hun plannen een soort volksopstand kunnen uitlokken al hebben ze het natuurlijk niet zo geformuleerd.
Zij schrijven:
"Bij het vormgeven van klimaatbeleid is het belangrijk voldoende oog te hebben voor rechtvaardigheid en te zorgen dat iedereen de transitie kan meemaken. Overheidsinstrumenten slaan in verschillende mate neer bij Nederlandse burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties wat ongelijkheid en (het gevoel van) onrechtvaardigheid kan versterken. Denk bijvoorbeeld aan welvarende huishoudens die gemakkelijker hun huis kunnen verduurzamen waardoor hogere belasting op gas juist kan neerslaan bij minder draagkrachtige groepen. Draagkracht kan zien op het aanwezig zijn van economische hulpbronnen om veranderingen te financieren maar ook op persoonlijke draagkracht: hoe verhoudt de complexe overgang zich tot de beschikbare tijd en cognitieve vaardigheden van burgers? Het is belangrijk dat beleidsmakers voldoende oog hebben voor ongelijkheidseffecten en rechtvaardigheidsoverwegingen en dit ook meenemen in de vormgeving van beleid. Uiteindelijk werkt deze transitie alleen als alle Nederlanders in voldoende mate worden meegenomen."
Inderdaad: offerbereidheid maakt alleen kans als de lasten en de lusten eerlijk verdeeld worden. Dat is niet het geval als de lusten een privilege worden voor de minderheid die ze kan betalen. Het gebrek aan ambtelijke creativiteit, zoals die uit dit advies naar voren komt, maakt het leven voor veel mensen alleen maar grauwer. En moeilijker. De plannen vormen voor de meeste Nederlanders een bedreiging, geen kans. Je wint er ook geen stemmen mee. Daarom zal er wel weinig van terecht komen.
Hoe moet je de zaak dasn wél benaderen? De strijd tegen de opwarming van de aarde vergt grote aanpassingen in de manier waarop wij produceren en consumeren. Daarbij dient in het denken de kwaliteit van het bestaan centraal te staan voor iedereen en niet normering door middel van straftaks op van alles en nog wat. Voorbeeld: als we een fijnmazig net van openbaar vervoer hadden, zijn auto's voor privégebruik misschien niet meer zo nodig. Als er minder vlieguren gemaakt moeten worden, kun je alle burgers vliegrechten geven tot een bepaald maximum zolang energie neutrale treinen en schepen geen alternatief bieden. Daardoor zullen reistijden over grote afstanden zeker worden verlengd. Geen probleem als je de ruimte hebt om de reistijd productief te maken. Kan dankzij het internet en de dingen die we tijdens de lockdowns hebben geleerd. Als het eten van vlees de gemiddelde temperatuur op aarde omhoog jaagt, houden we allemaal op het met eten van vlees als daarvoor dieren gefokt en geslacht moeten worden.
Dit zijn geen beleidsvoorstellen. Dit zijn denkrichtingen om de problematiek aan te vliegen, zoals ambtenaren het in hun gruweltaal zeggen. Wat nu door hen wordt voorgesteld heet nudging: mensen tot gewenst gedrag dwingen omdat iets anders onaangenaamheden met zich meebrengt. Dit is net zo iets als het afschaffen van dienbladen zodat de gebruikers van de bedrijfskantine maar één bordje eten tegelijk mee naar hun tafel kunnen nemen.
Fuck nudging.
Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.
Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: het morele gezag van de Verenigde Staten.