Zo kan er een einde komen aan woonruimte als koopwaar

Bij de laatste Duitse verkiezingen mochten de inwoners van Berlijn tevens deelnemen aan het met een handtekeningenactie afgedwongen referendum “Deutsche Wohnen & Co. enteignen.” Deutsche Wohnen is de grootste verhuurder in Berlijn, waar de gemiddelde huurprijs de afgelopen 10 jaar verdubbeld is. Volgens het voorstel moet de stad de woningen van bedrijven die er meer dan 3000 hebben opkopen om ze vervolgens zonder winst te verhuren.

Het onteigenen van privé-eigendom is een harde breuk met de neoliberale privatiseringstrend, en het is onzeker of een dergelijk wetsvoorstel het hooggerechtshof overleeft – of waar de stad het geld vandaan gaat halen om een kwart miljoen woningen te kopen, zelfs als ze een prijs afdwingen die ver onder de marktprijs ligt. Maar we gaan het zien, want ondanks een tegencampagne die vergelijkingen met Venezuela en de DDR niet schuwde was voor de 60% ja-stemmers duidelijk dat het woningprobleem een radicale aanpak vereist.

De VN definieert het recht op huisvesting als mensenrecht. In Europa lijken we besloten te hebben dat de markt het beste middel is om dit recht te garanderen. Maar op de markt zijn woningen slechts een middel – geld verdienen is het doel. Volgens neoliberale ideologie gaat dat best samen: als er vraag is naar betaalbare woonruimte zal de onzichtbare hand van de markt daar in voorzien. In Nederland zien we aan de combinatie van 200.000 leegstaande woningen, exploderende huizenprijzen en starters die op hun 30e nog bij hun ouders wonen dat het in de praktijk allemaal niet zo mooi werkt.

Woningcorporaties hebben sinds de crisis de gaten in hun budget gedicht door ruim een kwart miljoen sociale huurwoningen te verkopen en de huur van het bestaande bestand te verhogen. Dit is een direct gevolg van het onder Rutte gevoerde beleid, dat de woningmarkt geliberaliseerd heeft, de regels voor huurverhoging flexibeler heeft gemaakt, en een verhuurderheffing heeft ingevoerd die de staatsfinanciën op orde brengt door per jaar van elke sociale huurwoning een kleine twee maandhuren te incasseren.

Als om te onderstrepen dat de VVD feitelijk niets tegen herverdeling van rijkdom heeft, mits van beneden naar boven wordt verdeeld, geldt deze heffing alleen voor woningen onder de liberalisatiegrens, waardoor een prikkel ontstaat om lage huren te verhogen. Samen met speculatie op de vastgoedmarkt heeft dit beleid de prijzen zo ver opgedreven dat het in veel steden niet raar is om meer dan 30% van je inkomen aan huur uit te geven.

Er zijn ook structurele redenen voor deze crisis die niet direct naar Rutte’s beleid te herleiden zijn. Industriële productie is grotendeels naar Azië vertrokken, waardoor de Westerse economieën meer dan ooit afhankelijk zijn van huur. De verhuur van land en vastgoed, van intellectueel eigendom, en zelfs van geld (in de vorm van krediet) vormen tegenwoordig het kloppende hart van de Westerse economie, die wel eens als rentenierskapitalisme beschreven is. Waar het kapitalisme tussen 1800 en 1970 vooral veel produceerde, lijken we terug te keren naar een soort feudaal systeem waarin eigenaren direct geld onttrekken aan huurders, zonder tussenkomst van een complex productieproces.

Het kapitalisme ziet alles als koopwaar. Nu is dat niet altijd even makkelijk. Koopwaar is iets dat geproduceerd is om te verkopen, maar onder het kapitalisme worden ook land, arbeid en geld als koopwaar gezien. Bij geld leidt dat tot scheve machtsverhoudingen: de VS hoeft zich geen zorgen te maken om een hoge staatsschuld, omdat de dollar als globale reservemunt altijd op vraag kan rekenen en Amerikaanse schuld daarom als veilig wordt gezien (met lage rente tot gevolg). Bij arbeid is het probleem dat arbeidskracht niet gescheiden kan worden van de onderliggende persoon, wiens betaalde werk mogelijk gemaakt wordt door een grote hoeveelheid onbetaald zorgwerk. Los daarvan is het moeilijk van een vrije markt te spreken als je bij het niet-verkopen van je arbeidskracht het risico loopt honger te lijden (of erger nog, aan een omscholingstraject deel moet nemen).

Het idee dat land als koopwaar gezien kan worden is zo mogelijk nog contra-intuïtiever. Als we Flevoland voor het gemak buiten beschouwing laten heeft niemand land gemaakt, en het idee dat het eigendom kan zijn is een redelijk recente innovatie. Tot een paar eeuwen geleden hadden mensen en gemeenschappen gebruiksrechten (het recht om een huis te bouwen, hout te sprokkelen, dieren te laten grazen, gewassen te verbouwen, etc.), maar een stuk land was geen ‘eigendom’ dat gekocht of verkocht kon worden. Land en arbeid waren niet duidelijk van elkaar gescheiden. Werk was deel van het leven, land was deel van de natuur, en samen vormden ze een geheel. Tot 1800 was het in veel landen ondenkbaar of zelfs verboden naar een ander dorp te verhuizen; de mensen hoorden op hun land, dat een leefgebied was, een territorium, geen perceel.

Het vergde heel wat legislatie om land in koopwaar te veranderen: gebruiksrechten moesten worden afgekocht, landloperij werd verboden, de kerk werd onteigend en bossen werden verkocht om de staatskas te spekken. De boeren die afhankelijk waren van gemeenschappelijk land hadden geen andere keus dan naar de stad te vertrekken en zich door de opkomende industrie te laten verslinden. Het industrieel proletariaat in de 19e eeuw kwam voort uit de privatisering van de commons , een geschiedenis die volgens Marx in letters van bloed en vuur geschreven is. Vandaag de dag leven we in een maatschappij die het product is van deze onteigeningen: een maatschappij waarin we voor al onze levensbehoeften van de markt afhankelijk zijn.

In tegenstelling tot land vereist een huis natuurlijk een investering, maar het probleem is grotendeels hetzelfde: zodra de bouwkosten door huur zijn afbetaald blijft de eigenaar geld verdienen zonder daar iets voor te hoeven doen. In het nieuwe feudalisme hoef je niks te produceren om geld te verdienen; de huizenmarkt genereert ook zonder nieuwbouw een royaal inkomen voor de eigenaren. Er bestaat een spanning tussen huis als koopwaar en huis als thuis, en staat noch markt zijn in staat gebleken deze spanning op te lossen. Maar er zijn pogingen de huizenmarkt van kapitalistische interessen en speculatie te bevrijden, en het hebben van een dak boven je hoofd weer tot mensenrecht te maken.

In Duitsland is er het Mietshäuser Syndikat , een legale structuur die het onmogelijk maakt huizen te verkopen. Het werkt als volgt: een collectief dat een woonproject op wil zetten kan lid worden van het Syndikat (dat ze ondersteunt bij het afsluiten van een hypotheek). Het vastgoed wordt ondergebracht in een BV die bestaat uit twee entiteiten: het collectief (een vereniging), en het Syndikat (waarin alle projecten zijn opgenomen). Het collectief bepaalt alles binnen het huis zelf, maar om het pand te verkopen moet het Syndikat daarmee instemmen – en dat doen ze nooit.

De BV verhuurt woonruimte aan de bewoners, maar deze huur wordt aanvankelijk door het collectief zelf vastgesteld, ligt ver onder de marktprijs en wordt nooit verhoogd. Met het geld dat over is wanneer de hypotheek is afgelost worden nieuwe projecten ondersteund. Door deze structuur kan het aantal projecten dat deel uitmaakt van het Syndikat alleen maar groeien, nooit kleiner worden. In Duitsland zijn het er momenteel 169.

Een concept als dit gebruikt de legale mogelijkheden van de markteconomie om land en huizen permanent van die markteconomie te bevrijden. Als we hacken zien als het gebruiken van een complex systeem op een manier die de originele intentie van dat systeem ondermijnt, is dit een soort van hack. In Nederland werkt VrijCoop aan een vergelijkbare structuur, in Duitsland is er naast het Mietshäuser Syndikat nu ook het Ackersyndikat , en ikzelf probeer in Spanje het Sindicato de la Tierra op te zetten.

Het doel van dit soort initiatieven is een ruimte buiten staat en kapitaal uit te kerven waar speculatie onmogelijk is en wonen weer een gemeengoed wordt. Het heeft eeuwen geduurd tot mensen gewend waren aan het idee dat land gekocht en verkocht kan worden. Misschien dat we met hulp van dit soort legale constructies de aarde weer als leefgebied kunnen zien, en niet als koopwaar.