Zingeving in de postmoderne tijd

Al sinds mensenheugenis heeft de mens in het besef van zijn kwetsbaarheid en eindigheid gezocht naar de zin en de betekenis van het leven, en hogere machten voor zingeving aangeroepen. In religies vinden we verschillende antwoorden op essentiële vragen over ons bestaan, met name de vragen waar we vandaan komen, wat onze bestemming hier in het ondermaanse is, en wat er van ons rest na ons leven.

Religies geven verschillende antwoorden op vragen naar de zin van ons zijn. De antwoorden worden gegeven in heilige boeken, maar ook in uitingen zoals kunst, rituelen en feesten. Denk aan feesten en rituelen bij geboorte, huwelijk, zwangerschap, en sterven. We vieren zowel momenten in het leven als de verwachtingen na het leven. In de jaarcyclus komen ook rituelen tot uitdrukking, leven en groei in de lente, bloei en rijping in de zomer, oogst in de herfst en verval en sterfte in de winter. De vraag is of zulke feesten en rites in de postmoderne tijd verwateren tot koop- en gezelligheidsgelegenheden. Volgens theoloog Anne van der Meiden zijn er nog riten die ons leven zin en betekenis geven in deze tijd. Zo heeft het behalen van het rijbewijs de aloude inwijdingsrite bij het volwassen worden overgenomen, uitingen van supporters bij sport zijn in de plaats gekomen van stammen rituelen, bijgeloof om geluk af te dwingen heeft de plek ingenomen van het aanroepen van goden of het offeren van mens of dier. Ook allerlei festiviteiten zijn gericht op betekenisverlening, denk aan Pinkpop, Halloween, of zelfs Black Friday (opruiming in het licht van de aankomende winter).

Intussen is veel oude magie verdwenen doordat de wetenschap voortschrijdt; zaken die vroeger aan hogere machten werden toegeschreven zijn nu fysiologisch of gedragsmatig verklaarbaar. We beschouwen de wereld, maar ook de mens steeds meer als maakbare entiteit. Directe behoeftebevrediging en weinig tolerantie zijn in de plaats gekomen van het aanvaarden van onze imperfecties en ons neerleggen bij de invloed die hogere machten of het lot op onze levensloop uitoefenen. Verder wordt vooral in het publieke debat minder rekening gehouden met anderen. Bedachtzaamheid en prudentie zijn achterhaald en vervangen door regelgeving, straffen, dwingen en verbieden.

Omdat de wetenschap voortschrijdt lijken metafysische vraagstukken aan betekenis in te boeten. Wij zien God niet als antwoord op onbeantwoorde vragen of als gulle gever, maar we ervaren God in de gegevenheid van ons zijn en de wereld om ons heen.

Wetenschappers kunnen lang niet alles wat ons is gegeven determineren en verklaren, en politici en technici kunnen niet alles veranderen of verbeteren. Op zeer wezenlijke vragen over ons bestaan is nog steeds geen definitief antwoord vanuit de wetenschap. Mede daarom zien we dat mensen teruggrijpen op denkbeelden of verklaringen die houvast bieden. Dat houvast kan te vinden zijn bij de verschillende wereldgodsdiensten, maar ook in esoterie, hekserij, astrologie, tarotkaarten leggen, enz.  Maar vooral  zoeken we houvast bij elkaar. Misschien is de diepere betekenis van ons samen-leven dat niet alles maakbaar is. Dat kwetsbaarheid en geluk ten diepste alles te maken heeft met de ander, existeren is co-existeren. Een dergelijk besef kan een einde maken aan het doorgeschoten individualisme in onze samenleving. Het antwoord op dit individualisme is dat de wereld ons “gegeven “ is en dat we de opdracht hebben haar te “bewaren”, ook voor ons nageslacht. Gelukkig zien we van dit besef ook veel uitingen, denk maar aan geëngageerde beweging rond het milieu (Greta Thunberg).

Intussen blijft het mysterie van leven en dood ons bezighouden, veel mag maakbaar zijn maar ieders leven is eindig. Het lijkt dat velen van ons geen raad weten met het afscheid nemen van deze wereld. We gaan er moeizaam mee om, nemen vaak sober of heel over de top afscheid, en proberen uit alle macht onze pijn en verdriet te beheersen. We blikken bij het afscheid terug op iemands leven, maar we durven niet meer vooruit te kijken. Als er, in welke vorm dan ook, geen leven is na de dood, wat rest ons dan nog, behalve de leegte en de zinloosheid?

Het blijft belangrijk om in deze leegte het gesprek aan te gaan over de zin, al is het maar het besef dat we deel uitmaken van een bijna niet te bevatten dynamiek van komen en gaan van ruimte en tijd, en dat we in al onze nietigheid het bewustzijn hebben van ons en andermans bestaan. In onze kwetsbaarheid en nietigheid worden we opgeroepen “goed” te doen voor de ander, goed te zijn voor de wereld en zuinig te zijn op wat ons gegeven is. Nooit kunnen we zover vervreemden of iemand vangt ons op. Dat is de ware betekenis van liefde geven en ontvangen. Misschien is dit wel het juiste antwoord op het huidig antropologisch pessimisme en het fundamentele wantrouwen in de mens. We mogen kwetsbaar zijn, we mogen troost zoeken, maar bovenal geluk en liefde.

En daar waar we tekort schieten en onze imperfectie naar voren komt, kan het bevrijdend zijn dit te bekennen, het hoofd te buigen en te hopen op vergeving en verzoening.  Ligt bij de imperfectie niet een stukje van de oplossing in het bekennen van schuld, het doen van boete en het accepteren van redelijke straf om toe te komen aan verschoning, vergeving en hoop? Want tenslotte, bij het tegemoet treden van de dood gaat het juist om acceptatie en herinneringen, en mogelijk zelfs iets van hoop.

Raf Daenen, oud-wethouder en docent maatschappij Willem Vermeulen, psycholoog