Hoe machtige bedrijven onderzoeksjournalisten het werk onmogelijk proberen te maken

Na een juridische strijd van ruim vier jaar oordeelt het Gerechtshof Den Haag dat de uitlatingen van Zembla over granuliet rechtmatig zijn. Hetzelfde geldt voor de uitspraken van Gustaaf Biezeveld, die in de uitzendingen optrad als deskundige. Journalisten Marco de Lange en Roelof Bosma praten samen met hun media-advocaat Jens van den Brink in de Zembla Podcast over het belang van het oordeel voor de onderzoeksjournalistiek.

Bosma, die tevens eindredacteur van Zembla is, noemt de uitspraak een “overwinning voor de hele onderzoeksjournalistiek.” De rechter heeft alle feiten uit het onderzoek naar granuliet op een rij gezet - iets dat in al die jaren nog niet eerder is gebeurd - en is tot de conclusie gekomen dat de journalisten hun werk zorgvuldig hebben gedaan. “Daar kan zelfs een machtig bedrijf met diepe zakken niet tegenop.” 

Juridische druk op deskundigen
Dat aanklager en granulietproducent Bontrup niet alleen Zembla, maar ook hoogleraar Biezeveld voor de rechter sleepte, deed de zaak nog zwaarder wegen. Deskundigen als hij doen dit onbetaald en vanwege het maatschappelijk belang. “Als ze dit dan overkomt, kunnen wij steeds moeilijker mensen vinden die voor onze camera willen vertellen wat ze van iets vinden of hoe ze iets analyseren,” vertelt Bosma. 

‘Chilling effect’
De juridische procedure had niet alleen weerslag op de journalisten zelf, maar ook op de journalistieke keuzes binnen de redactie en bij andere media. Die laatste groep werd steeds terughoudender met berichtgeving over de zaak. “Andere journalisten zagen dat er bij ons veel gedoe ontstond met een hele machtige partij en dachten: daar gaan wij onze vingers niet aan branden,” vertelt Bosma. “Een chilling effect dus. Dat is natuurlijk precies waar dit soort bedrijven (Bontrup, red.) op uit zijn.”

Uit de Raad voor de Journalistiek
Dat ‘chilling effect’ werd versterkt door het oordeel van de Raad voor de Journalistiek. Nadat Bontrup een klacht indiende over de publicaties van Zembla, stelde De Raad dat die “eenzijdig, onevenwichtig en tendentieus” waren.

Het oordeel van De Raad bevatte echter aanwijsbare fouten. Zo accepteerde de organisatie een besluit van de overheid meteen als feitelijke basis, terwijl Zembla juist kritisch onderzoek deed naar de totstandkoming van dat besluit.

De fouten lieten zien dat De Raad dergelijke complexe onderzoeksdossiers niet goed kan beoordelen. Tegelijkertijd gebruiken machtige bedrijven de organisatie steeds vaker als opstap naar een juridische bodemprocedure. Zembla en omroep BNNVARA voelden zich hierdoor niet langer veilig bij De Raad en besloten zich terug te trekken. 

Advocaat Van den Brink noemt het oordeel van De Raad onacceptabel. “Wat de Raad voor de Journalistiek heeft gezegd is heel kwalijk. Men beseft niet wat voor impact dat heeft. Wat Zembla heeft gedaan, is echt een schoolvoorbeeld van wat onderzoeksjournalistiek zou moeten doen. Het is feitelijk onderbouwd; je moet er alleen even de tijd voor nemen om het te begrijpen.” 

Inmiddels heeft De Raad haar werkwijze aangepast. Eind 2023 keerde BNNVARA daarom weer terug. Zembla deed dat niet. 

Granulietdossier
In 2020 maakt Zembla twee uitzendingen over de afvaldump door Rijkswaterstaat. Daarin wordt onthuld hoe vergunningverleners van Rijkswaterstaat, onder druk van hoge ambtenaren, de storting van granuliet door het Amsterdamse bedrijf Bontrup toestonden. Eerder hadden deze verleners de vergunning meerdere keren geweigerd omdat het bijbehorende certificaat niet klopte. In het certificaat werd granuliet als grond beschouwd, terwijl het eigenlijk een bouwstof is – waarvoor andere regels gelden. Daarnaast waren er zorgen over het milieu, omdat er mogelijk een kankerverwekkende stof uit het granuliet kan vrijkomen.

Zembla ontdekte dat het belang van de asfaltindustrie een grote rol speelde bij de beslissing om granuliet als grond te beschouwen. Ook bleek dat oud-minister Halbe Zijlstra actief had gelobbyd en zelfs direct via WhatsApp contact had met de hoogste baas van Rijkswaterstaat. Eerder had hij beweerd dat hij slechts wat telefoonnummers had uitgewisseld. Deskundigen oordeelden dat “topambtenaren alle integriteitsregels hebben geschonden.”

Na de onthullingen stapte Bontrup naar de rechter.