Zaha Hadid, Mesapotamisch genie

De revolutionaire architect Zaha Hadid is afgelopen donderdag overleden. Opgenomen voor bronchitis in een ziekenhuis te Miami, kreeg ze afgelopen donderdag een hartaanval. Een groot talent is de wereld ontvallen.

Zaha werd geboren in Bagdad. Haar rijke, politiek actieve, links liberale familie kwam uit Mosoel, u weet wel, momenteel bezet door Da’esj. Als jong meisje werd ze een aantal jaren naar Engelse en Zwitserse kostscholen gestuurd, maar haar Mesopotamische karakter heeft ze nooit verloren.

Ze had een geniale geest, was zeer goed in algebra en wist van iedereen die ze kende het telefoonnummer uit haar hoofd. Enerzijds was ze bazig, competitief en scherp van tong, waardoor mensen bang voor haar waren, maar anderzijds had ze een flamboyante stijl, aandacht voor anderen en goed gevoel voor humor, waardoor ook velen van haar hielden. Na een studie wiskunde in Beiroet, ging ze in 1972 architectuur studeren aan de AA (Architectural Association School of Architecture). Daar kreeg ze onder andere les van Rem Koolhaas, nog voor hij bekend werd door Delirious New York. Rem Koolhaas wilde het modernisme niet afzweren, zoals de postmodernisten van toen, maar de visionaire, idealistische, vernieuwende en speelse insteek van vroege modernisten terugbrengen.

Visionair was Zaha Hadid zeker. Ze verwierf wereldfaam toen ze de in 1983 een competitie won voor de Hong Kong Peak. Het ontwerp werd “deconstructivistisch” genoemd, ten eerste als verwijzing naar het constructivisme, uit de tijd van de Russische revolutie, waaraan haar stijl deed denken, en ten tweede sloeg het op het feit dat de verdiepingen (als vlakken in een Malevitsj) door de lucht leken te schieten, zonder zich iets aan te trekken van zoiets als zwaartekracht. Heel visionair, maar niet te bouwen. Fantasieloze ingenieurs wilden talloze kolommen toevoegen aan het ontwerp, maar van lelijke compromissen was Zaha niet gediend. Door goedkope oplossingen had het modernisme zijn slechte reputatie gekregen en daaraan werkte ze niet mee.

Van het prijsgeld dat ze met de Hong Kong Peak had gewonnen kocht ze een garderobe. Vanaf dat moment kleedde ze zich als de grande dame die ze was. Ze gaf les op de AA, waar een soort marktsysteem was ingesteld tussen studenten en professoren. Het was een eer om in Zaha’s klas te mogen en dat misbruikte ze. Zo liet ze bijvoorbeeld een van haar studenten uitsluitend toe tot haar klas omdat hij een mooie auto had, waarna ze hem als chauffeur gebruikte. Verder mocht hij niets zeggen. Een student die ze wel respecteerde was Ben van Berkel, nu zelf een beroemde architect, onder andere van de Erasmusbrug in Rotterdam.

Ze zocht scherpe geesten, maar probeerde die haar wil op te leggen, dus ze was constant bezig met machtspelletjes. Soms subtiel, soms minder subtiel. Vaak ging het om niets, soms om miljoenen. Ze genoot er van mensen onder de duim te krijgen, maar had niet meer zoveel respect voor die mensen, zodra het lukte. Meer respect had ze voor rebellen, mits die slim uit de hoek kwamen. Met gebekte Nederlanders had ze geen probleem, onderdanige Duitsers lachte ze uit, maar ze deed wel haar best iedereen onderdanig te maken.

Zaha wist een team van talenten om zich heen verzamelen dat haar hielp haar visies te verwezenlijken, zonder compromissen die afbreuk zouden doen aan de esthetiek die zij voor ogen had. Aan The Guardian zei ze:

Zelfvertrouwen is zacht uitgedrukt. Als vijand van het compromis, mocht Zaha rustig dictatoriaal genoemd worden en haar constante machtsspelletjes deden velen beven op de benen. Aan The Guardian:

Vrouwelijkheid is waarvoor Zaha vocht. Om vrouwelijk te kunnen ontwerpen, onderwierp ze de mannenwereld van de techniek. Rowan Moore noemde haar ‘Queen of the Curve’. Koningin van de Curve is ze echter niet geworden omdat ze vormen afleidde van het vrouwelijk lichaam. Ze bekeek de wereld vanuit het vliegtuig en deed haar studies op grote schaal. Dynamische snelwegen schetsend kwam ze op curves, maar wisselde die af met rechte lijnen en vormen. Met toenemende digitalisering van de bouwtechnieken en een steeds beter computerteam, wist ze haar (voor sommigen te) sensuele curves te reduceren tot gebouwen. Met schitterende resultaten.

Het monumentale Heydar Aliyev Center in Bakoe, Azerbeidzjan is een hoogtepunt van haar werk. De lichtval is betoverend volgens bezoekers en de grote ruimtes wekken een bovenaardse indruk. Sommige curves doen denken aan Corbusier, en dan we herinneren we ons dat ook de vader van het modernisme niet alle lijnen recht maakte. In Azerbeidzjan had Zaha geen last van kleinburgerlijk gezeur over geld of uitvoerbaarheid en dat resulteerde in een historisch bouwwerk dat de focus werd van nationale trots.

Zaha heeft kritiek gekregen dat ze voor autocratische regimes ontwierp, zoals in Qatar. Hoewel ze zelf voorstander was van links-liberale, democratische politiek, was ze toch ook opgegroeid onder Saddam Hoessein en zag geen reden om alleen te werken voor West-Europese landen. Daarnaast waren dictatoriale trekjes haarzelf ook niet vreemd.

Sommige ontwerpen waren misschien te flamboyant vrouwelijk en te revolutionair voor de voorzichtig calculerende bouwwereld. Het Olympisch Stadion voor Tokyo waarover Joop rapporteerde , is vaginaal genoemd, evenals haar ontwerp voor het Al Wakrah Stadium in Qatar, maar ook die vormen waren gebaseerd op Zaha’s behoefte aan dynamiek en niet op haar lichaamsdelen. Na veel ruzie over haalbaarheid zijn beide projecten stopgezet.

Zaha Hadid heeft vele prijzen gewonnen en was onder andere de eerste vrouw om de prestigieuze Pulitzerprijs voor architectuur binnen te slepen. Ze is in de Britse ridderstand verheven en stierf als een ‘Dame’, een vrouwelijke ridder, een titel die haar altijd gepast heeft. Maar te jong. Ze had nog vele meesterwerken kunnen achterlaten.

Woensdag wordt een afscheidsdienst voor Dame Zaha Hadid gehouden in de London Central Mosque.

Update redactie: foto Peak, Hong Kong gewijzigd; Delirious New York aangepast