Wij zijn geen nazi’s… Toch?

Eind jaren veertig van de vorige eeuw dringt het tot de hele wereld door waartoe de mens in staat is. Het  vermogen van onze soort om te haten, heeft zich op de meest giftige manier vermengd met ons vermogen grote complexe operaties uit te voeren. Alhoewel het fenomeen genocide al duizenden jaren ouder is dan Atilla de Hun, was het nog nooit zo goed georganiseerd en vooral, nog nooit zo goed gedocumenteerd. In de late jaren 40 bekijkt de mens zichzelf  in deze gruwelijke spiegel en noemt wat hij ziet zo vlug als hij maar kan ‘de nazi’s’. Een betiteling voor een monsterlijk soort uitschot dat de benaming mens niet verdient. Wezens die zoiets gruwelijks op hun geweten hebben, dat zijn geen mensen, dat zijn onmensen. En zo kon iedereen opgelucht ademhalen. Het was gruwelijk wat er gebeurd was, maar wij zijn gelukkig geen nazi’s toch? Voor een misdaad zo omvangrijk als de Holocaust werd een nieuw woord opgenomen in het internationaal strafrecht. Genocide.

Toen Himmler en Eichmann de Holocaust planden, bestond het woord genocide nog niet, behalve in het hoofd van de Pools-Joodse jurist Raphael Lemkin. Hij zocht al in de jaren 30 naar een strafrechtelijke benaming voor de moord op meer dan een miljoen Armeniërs door de Turken tijdens de Eerste Wereldoorlog. Toen wist hij nog niet dat bijna zijn hele familie een decennium later zou worden gedood in de Holocaust. Zelf vluchtte Lemkin naar de Verenigde Staten, waar hij verder streed voor de erkenning van genocide als misdrijf in het internationaal recht. Toen de omvang van de Holocaust langzaam doorsijpelde in het collectieve bewustzijn, kreeg hij hiervoor steeds meer steun. Maar de grote machthebbers van dat moment, trapten op de rem. Ho, ho, zeiden de Verenigde Staten, deze definitie is wel erg breed, lieve mensen. Op deze manier valt het uitroeien van 95 procent van de inheemse bevolking door onze voorouders er ook onder. En dat waren toch geen nazi’s. Ho, ho, zeiden de Engelsen, als ze we zo gaan beginnen, dan valt het doodhongeren van miljoenen Indiërs door oorlogsheld Churchill er ook onder. En wij zijn toch geen onmensen. Ook Stalin was not amused. Mooie boel! Binnen deze definitie viel de massamoord op zijn politieke tegenstanders in de Goelag archipel ook onder genocide. Om aan de bezwaren van Stalin tegemoet te komen, viel de moord op politieke tegenstanders niet onder de juridische definitie. En ook de Engelsen konden opgelucht ademhalen. Alleen als met keihard bewijs kon worden aangetoond dat het als regering ook echt je intentie was om een etnische groep te vernietigen of onherstelbare schade toe te brengen, kwam je in aanmerking voor een genocide-veroordeling.

Door deze knieval voor Stalins eerdere bezwaren werd bijvoorbeeld de moord van de Rode Khmer op een kwart van de eigen bevolking nooit erkend als genocide, want het ging om op de moord op een politiek-sociale groepering. Maar ook andere slachtpartijen, zoals die de VS in Vietnam, drie miljoen doden, haalden het hof nooit. Na de Neurenberg-processen duurde het tot 1994 voordat er een levensvatbare genocide-aanklacht kwam. De gedaagden waren de Rwandese plegers van de moord op 800.000 Tutsi’s en gematigde Hutu’s Daarna volgden de veroordelingen van de Servische leiders voor de Srebrenica-genocide. Zowel de extremistische Hutu’s als de Servische leiders waren zo dom geweest om hun intentie, het wegvagen van een bevolking, luid en duidelijk uit te spreken. Was het domheid? Of was het arrogantie? De waan dat je als machthebber onaantastbaar bent?

Het is 9 oktober 2023 als de Israëlische minister van defensie de intenties uitspreekt van de Israëlische regering: no food, no water, no electricity, we are fighting human animals and we are acting accordingly. In de verschrikkelijke maanden daarna voegt het IDF de daad bij het woord. Hoe eng je de definitie van genocidale handelingen ook interpreteert, Israël weet er op meerdere manieren aan te voldoen. Gedwongen verplaatsingen van de burgerbevolking, vernietiging van cultureel erfgoed, vernietiging van vitale infrastructuur en het collectief straffen van de burgerbevolking door het onthouden van zo’n beetje alle basale levensbehoeften.

En toch is het nog steeds een hete aardappel om het woord genocide te hanteren als het gaat om het met brandbommen bestoken van vrijwel alle ziekenhuizen, alle scholen en tentenkampen waar zich vrijwel alleen burgers bevinden.

Dat dit zo ingewikkeld is, is volgens mij een direct gevolg van hoe we na de Holocaust in de spiegel hebben gekeken. Of eigenlijk, hoe we ernaast keken. We keken niet naar onszelf, maar naar Hitler en de nazi’s. Ik leerde op de basisschool hoe slecht de Duitsers waren geweest in de Tweede Wereldoorlog. Wat ik had moeten leren, is hoe kwaadaardig ik zelf had kunnen handelen in die situatie. Het geschiedenisonderwijs had het over goede en foute mensen, maar niet over de psychologische en sociologische mechanismes die onder bepaalde omstandigheden monsters kunnen maken van jou en mij. Als we genocide echt willen verbannen uit ons collectieve verhaal, dan moeten we nieuwsgierig zijn. Als we nieuwsgieriger waren geweest, dan hadden we de jarenlange dehumanisering van Palestijnen door Israël herkend als mogelijke voortekenen van genocide. Dan hadden we aan de bel getrokken toen bleek dat tien jaar terug al een groot deel van de Israëlische bevolking Arabieren niet meer als mensen zag. Maar we konden het ons niet voorstellen, want Israëli’s zijn geen nazi’s. En wij staan aan de kant van de Israëli’s en wij zijn ook geen nazi’s, toch? Alleen als we het kwaad niet alleen buiten onszelf zoeken, maar ook in onszelf, kunnen we het verslaan. Ik ben, onder bepaalde omstandigheden een nazi. Wij zijn, onder bepaalde omstandigheden, allemaal een nazi.

Een nazi heeft geen oog meer voor de menselijkheid van de leden van de andere groep. Dat is ook bijzonder moeilijk als bepaalde leden van die andere groep een reële of ingeprente bedreiging vormen voor ons of onze kinderen. Alle genocides hebben een overeenkomst: ze worden allemaal uitgevoerd met een beroep op het recht zelfverdediging. Als wij die anderen niet doden, dan doden ze ons. Als je mensen maar lang genoeg vertelt dat die ander je gaat vermoorden, je kinderen gaat verkrachten, dan worden ze het gevaar waar je ze tegen waarschuwt. Ook als het eigenlijk geen nazi’s zijn.