Wij moeten de woorden van Bessel van der Kolk niet voor zoete koek aannemen

We weten dat het sterft van agitatoren, propagandisten en politici die bewust sturende vragen stellen om door hen gewenste antwoorden te verkrijgen. Zo bestaan ongetwijfeld therapeuten die denken de wereld te verbeteren door bij patiënten zoveel mogelijk herinneringen aan misbruik op te wekken.

Bessel van der Kolk, de laatste VPRO-Zomergast van dit seizoen denkt dat mensen traumatische ervaringen onschadelijk proberen te maken door ze weg te stoppen in  een ontoegankelijk hoekje van hun geest, hun ziel, hun bewustzijn – hoe je het maar wilt noemen. Ze blijven daar ongezien, ongehoord en ongevoeld zitten. Toch oefenen ze op de achtergrond wel degelijk invloed uit: mensen ervaren psychisch ongemak van uiteenlopende aard. Professor Van der Kolk denkt dat je zulke patiënten kunt helpen door die ervaringen tevoorschijn te halen. Zij worden dan gewone herinneringen die verwerkt zijn en geen geestelijke schade meer veroorzaken. Althans zo legde hij het bij Zomergasten uit. 

De vraag is nu: zijn deze hervonden herinneringen echt of zijn het verhalen, ontstaan uit de interactie van psychiater en patiënt?  Gaat het om zaken die echt gebeurd zijn? Als dit allemaal binnen de kaders van therapie blijft, is het nog tot daar aan toe. Anders wordt het als een kind zich herinnert decennia terug door ouders of andere familieleden te zijn verkracht en vervolgens naar de politie loopt. Het meest spectaculaire voorbeeld van zo'n actie is de zaak rond Yolanda uit Epe van een kwart eeuw terug. Zij beschuldigde haar ouders, haar ex, haar broer en een paar vrienden van weerzinwekkende verkrachtingen. Ze raakte een aantal malen zwanger. Haar baby's werden onmiddellijk vermoord en in een naburig bos begraven. Haar belagers mishandelden Yolande  aan de lopende band en dreigden haar te vermoorden als ze een kik gaf. Hoewel er de nodige opgravingen zijn verricht, is nooit een lijkje gevonden. Let wel: de eerste mensen kampeerden 300.000 jaar geleden in de buurt van het huidige Maastricht. Ze roosterden dwergneushoorn, zo blijkt uit de gevonden resten. Toch accepteerden de rechters dit verhaal. 

In de periode rond het proces meenden velen dat van zoveel gruwelijks toch wel iets waar moest zijn. Daarom waren de veroordelingen – in twee gevallen mét tbs – gerechtvaardigd. De rechters baseerden zich bij hun oordeel sterk op gedeeltelijke bekentenissen die beklaagden in de verhoorkamer bij de politie aflegden maar in de rechtszaal weer introkken. De Hoge Raad heeft alle vonnissen uiteindelijk in cassatie bevestigd. De veroordeelden hebben allemaal hun straf uitgezeten. Enkele van hen hebben overigens een verstandelijke beperking. 

Yolanda bracht een boek uit waarin zij beschreef hoe haar ouders haar uitleverden aan honderden klanten die zich voor geld aan haar mochten vergrijpen. Ook beschuldigde zij de vier agenten die haar zaak in eerste instantie hadden opgenomen van seksueel misbruik. In 1994 besloot het Arnhemse gerechtshof dat het onderzoek tegen deze politiemannen moest worden gestaakt omdat de aangifte te vaag en te tegenstrijdig was. 

Is hier sprake van een monumentale gerechtelijke dwaling? Ligt het niet veeleer voor de hand te geloven dat iemand die zulke gruwelverhalen als Yolanda vertelt, de rest ook wel zal hebben verzonnen? Tijdens het proces al uitte professor Willem Albert Wagenaar, hoogleraar rechtspsychologie aan de Universiteit van Leiden, grote twijfels aan de waarachtigheid van Yolanda's herinneringen.

Professor van der Kolk beweert met grote stelligheid dat het onmogelijk is patiënten traumatische ervaringen aan te praten omdat die veel te heftig zijn maar hij heeft veel collega's die hem op dat gebied tegenspreken. In de uitzending van Zomergasten had hij het laatdunkend over juffrouw Loftus. Hij verwees daarmee naar de wereldberoemde onderzoekster van de menselijke geest professor Elisabeth Loftus. Volgens haar vergeten mensen traumatische ervaringen juist nooit. Zij blijven hen altijd helder voor de geest staan. Professor Loftus wantrouwt hervonden herinneringen. Vaak zijn die geheel of gedeeltelijke voortgekomen uit de eigen fantasie, wat overigens niet wegneemt dat ze op de betrokkene heel reëel overkomen. Die gelooft echt seksueel te zijn misbruikt door vader, broer of baas. De wetenschappelijke loopbaan van Loftus doet voor die van Besse' van der Kolk niet onder. Het is een zwaktebod haar weg te zetten als 'juffrouw' en het er dan bij te laten.

Net zo laatdunkend zette Van der Kolk de uiterst kritische brief weg die drie Nederlandse geleerden over zijn aanpak in de Volkskrant publiceerden. Dat zijn geen kleine jongens. Van hen is prof. dr. Peter van Koppen, rechtspsycholoog, de bekendste. Hij was betrokken bij het rechtzetten van een aantal spectaculaire gerechtelijke dwalingen in Nederland. De andere ondertekenaars zijn prof. dr. Henny Otgaar en dr. Annelies Vredeveldt, respectievelijk hoogleraar forensische psychologie en hoofddocent rechtspsychologie. Je kunt hun reactie niet zomaar afdoen als ongemotiveerde haat en kinnesinne zoals Van der Kolk bij Zomergasten probeerde. De drie hebben sterke argumenten om hervonden herinneringen te wantrouwen. Ze behoren tot dezelfde school als Van der Kolks bête noir Elisabeth Loftus. 

Ze zijn niet traumatisch maar toch heb ook ik een paar valse herinneringen. Zo staat me nog glashelder voor de geest dat ik in de woonkamer van mijn flat op de Rotterdamsedijk in Schiedam op de TV de val van de Berlijnse Muur zag. Ik woonde daar toen al vijf jaar niet meer. Toch zijn het deze beelden die terugkomen en geen andere. Minder scherp afgetekend maar ongelooflijk reëel is de gestalte van de witte hadji, die mij ooit in mijn kamer bezocht, toen ik bij Ferko Öry logeerde in Jeneponto. Hij had een luxueuze paalwoning voor weinig kunnen huren omdat het er spookte. Het was geen droom, het was echt zeiden de buren de volgende ochtend. Het gebeurt trouwens vaak genoeg dat mensen worden overgenomen door geesten of goden. Ze hebben dan priesters nodig om met deze bezoekers om te kunnen gaan. Wat zij ervaren, is volstrekt reëel en feitelijk. Ook al doet een waarnemer die denkt dat hij een rationele westerling is, wat hij voor zijn ogen ziet gebeurenn, af als een trance.

Wie ooggetuigen interviewt voor een journalistiek of voor een geschiedwetenschappelijk doel, moet ongelooflijk voorzichtig zijn met sturende vragen. Daarmee beïnvloed je de herinneringen van je gesprekspartners. Je geeft richting aan hun antwoord. Je krijgt te horen wat je zelf aangeeft. Buitenstaanders kunnen wis en zeker invloed, vaak grote invloed, uitoefenen op wat uit jouw geest naar boven borrelt. Daarom is het goed mogelijk dat uit de wisselwerking tussen psychiater en patiënt een incestverhaal tevoorschijn komt dat niet op een werkelijke gebeurtenis is gebaseerd. Uiteraard is een goede psychiater erop bedacht dit te voorkomen net zoals goede historici en goede journalisten dat doen.

Toch blijft het risico aanwezig. Dat weet ik uit eigen ervaring. We weten dat het sterft van agitatoren, propagandisten en politici die bewust sturende vragen stellen om door hen gewenste antwoorden te verkrijgen. Zo bestaan ongetwijfeld therapeuten die denken de wereld te verbeteren door bij patiënten zoveel mogelijk herinneringen aan misbruik op te wekken. Dat is echter geen reden op te houden met het afnemen van interviews en het stellen van vragen over wat iemand in het verleden heeft gezien en doorgemaakt. Al dan niet in therapeutisch kader. Wel moet je altijd kritisch blijven op het waarheidsgehalte van het resultaat. Anders bewijs je niemand een dienst, vooral de slachtoffers van misbruik niet. 

Deze conclusie zal ongetwijfeld uitgelegd worden als een poging zulke slachtoffers op voorhand verdacht te maken. Daarmee wordt dan elk redelijk gesprek over voors en tegens van hervonden herinneringen kapot gemaakt. Het zij zo.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis.