'Wie de Gutmensch veracht, moet de Übermensch eren'

Gutmensch. Wie de polarisatie van de afgelopen jaren met één woord probeert te vangen, komt onvermijdelijk bij dit begrip uit. Het is een woord als een kanonskogel, meestal afgeschoten vanuit de schuttersputjes van het internet, maar evengoed en steeds vaker door guerrilla’s die, vermomd als columnist, in het door de vijand bezette gebied hun geschut mogen afvuren. Het woord Gutmensch fungeert als wapen om de tegenstander het zwijgen op te leggen.

Feitelijk gebruikt men het als stigma of scheldwoord. Wie Gutmensch, linksmens of goedmens googled, zal aan die conclusie niet ontkomen. Zodra de term goedmens valt, mag de discussie dus als gesloten worden beschouwd. Dat is even kortzichtig als onverantwoord. Het gebruik van woorden – en zeker van dit woord – brengt namelijk een zekere verantwoordelijkheid met zich mee, hoezeer sommigen zich daaraan ook proberen te onttrekken. Juist wanneer men de oorspronkelijke context van een woord uit het oog verliest, ligt misbruik op de loer. En dat is precies wat hier aan de hand is. Men weigert namelijk, tot op heden althans, de consequentie te aanvaarden die meekomt met de aversie tegen de Gutmensch, te weten: de omhelzing van de Übermensch.

Misverstanden Dat de nationaal-socialisten in hun aversie tegen de Gutmensch deze gevolgtrekking wel maakten, hoeft niemand af te schrikken. De partij-ideologen en stemmingmakers van toen winkelden, net als die van nu overigens, al te selectief. Zij voegden allerlei betekenissen en sentimenten aan de begrippen toe, die er oorspronkelijk helemaal niet in thuishoorden. De hedendaagse Gutmensch-haters doen eerder het omgekeerde: zij verschralen de strekking van woorden. Om deze groep en hun voorlieden te behoeden voor misverstanden, is het nodig de sluiers van onwetendheid (of gemakzucht?) te verwijderen en hen te wijzen op de vraag die zij tot op heden onbeantwoord laten: aan welke elite mogen wij ons laven?

Want dat blijft toch de blinde vlek van deze volksbeweging. De suggestie dat wij het zonder elite kunnen stellen is een valse. Geen enkele natie heeft het ooit zonder elite afgekund. Bovendien is het in tegenspraak met datgene wat deze beweging in beweging houdt: de afkeer van de Gutmensch. Daarmee betoont men zich namelijk, waarschijnlijk zonder het te beseffen, schatplichtig aan Friedrich Nietzsche. En dat schept verplichtingen. Wie nee zegt tegen de Gutmensch, moet ja zeggen tegen de Übermensch. Daar is geen ontkomen aan.

Nietzsche, de filosoof met de hamer, fulmineert op meerdere plekken in zijn geschriften tegen de goedmens. Zo noemt hij hem ‘de schadelijkste mensensoort’ en karakteriseert hem als ‘onpeilbaar leugenachtig’. Volgens Nietzsche is dit slag ‘door en door vermoraliseerd’ en ‘voorgoed bedorven’. Wie had hij op het oog? Precies de groep waartegen zijn huidige ‘erfgenamen’ ook zo graag tekeer gaan: gelijkheidspredikers, de zogenaamde onbaatzuchtige idealisten en hun intellectuele vertegenwoordigers. Dat Breivik in zijn manifest meerdere malen met instemming Nietzsche aanhaalt, hoeft geen verbazing te wekken. En dat zijn moordzucht juist tegen de nieuwe generatie goedmensen gericht was, al evenmin.

Dubbelzinnig Maar wat is het alternatief voor deze ‘laatste mens’, voor deze ‘lasteraar van de wereld’, zoals Nietzsche hem karakteriseert. Dat is de bovenmens. Hoe dubbelzinnig het begrip ook is, een globaal profiel van het type mens dat Nietzsche voor ogen stond kan men wel geven. Het is een aristocraat, een heerser, eentje die zelf waarden schept, een roofdier met een sterk, nietsontziend karakter, voornaam en afstandelijk, maar bovenal: vrij van rancune. Nietzsche geeft ook concrete aanwijzingen waar we deze Übermensch moeten zoeken: bij de Romeinse, Germaanse en Arabische adel, en bij de Vikingen waar Breivik zich zo graag aan spiegelde. De laatste grote voormannen van deze elite zijn volgens Nietzsche Alexander de Grote en Napoleon geweest.

Kortom, nemen de dames en heren Gutmensch-verachters hun woorden serieus, en gunnen zij ons een blik op de nieuwe elite? Als het niet de kunstenaars mogen zijn, de intellectuelen, de magistraten, de achterkamertjespolitici of de grachtengordelbewoners, wie dan wel? Aangezien de goedmens volgens Nietzsche juist een voortbrengsel is van de joods-christelijke traditie, lijkt ook die weg onbegaanbaar. Of denken zij, in lijn met Nietzsche, aan een radicale herwaardering van deze waarden? Men schijnt de schijn-élite van de valsemunters ontmaskerd te hebben, maar aan wie we onze waardepapieren dan wel kunnen toevertrouwen, blijft vooralsnog ongewis. Wie doet het licht aan?

Dit stuk staat ook op de site van de Volkskrant.