Wetgeving wegwerpverpakkingen mist het doel

De nieuwe wet op de verpakkingen van take-away drankjes en maaltijden laat zich in deze eerste week vooral voelen aan de kassa. Voor diverse wegwerpverpakkingen komt er 5 tot 50 cent bij. Op de meeste plaatsen is er geen of slechts één alternatief: een eigen bakje of beker meebrengen. Moeten we vanaf nu allemaal op stap met ons eigen servies? De overheid wil graag van ‘’hergebruik de norm’’ maken. Ook wij roepen op om te investeren in een herbruikbaar systeem. Dat betaalt zich uit, zowel financieel als qua milieu-impact. Maar wat is een herbruikbaar systeem? En waar gaat het dan mis?

Hoe zit die wetgeving in elkaar?

De nieuwe wetgeving heeft een belangrijk doel voor ogen: afval en zwerfafval reduceren en de transitie van wegwerp naar hergebruik aanmoedigen. Elke dag gooien we in Nederland ontelbaar veel plastic wegwerpbekers en -bakjes weg die eenmalig worden gebruikt. Rijkswaterstaat schat het aantal op 19 miljoen. Veel van die bekers en bakjes komen bovendien als zwerfafval terecht in het milieu. In 2026 wil de Nederlandse overheid 40% minder wegwerp ten opzichte van 2022, want: ‘’Hergebruik is onze nieuwe norm’’.

De wetgeving bevat drie onderdelen: bepaalde wegwerpverpakkingen mogen niet meer gratis aangeboden worden, en daarnaast zijn bedrijven verplicht óf een herbruikbaar alternatief aan te bieden (denk aan de statiegeldbeker) óf de consument toe te staan eigen verpakkingen mee te nemen (het zogeheten Bring-Your-Own, of BYO). Of beide. Het aanbieden van een herbruikbaar alternatief is niet verplicht voor voorverpakte items (denk aan een wrap uit de supermarkt), terwijl dat wel een gratis alternatief voor wegwerp kan zijn.

Helaas ligt de focus deze weken veelal op de consument: die moet bijbetalen voor wegwerp of zijn eigen bakjes meebrengen. Er is te weinig aandacht voor herbruikbare oplossingen. Zo wordt voorbijgegaan aan een cruciaal onderdeel van de wetgeving om de doelstelling (40% minder wegwerpverpakkingen in 2026) te halen. Bovendien worden de verantwoordelijkheid en kosten bijna volledig in de schoenen van de consument geschoven. En dat kan niet de bedoeling zijn.

Wetgeving deel 1: Toeslag op plastic wegwerpbekers- en bakjes: goed idee, slechte uitvoering

Bepaalde wegwerpverpakkingen mogen niet meer gratis verstrekt worden. Een financiële prikkel die moet leiden tot minder wegwerpverpakkingen en een transitie naar herbruikbare alternatieven. De overheid heeft slechts richtlijnen opgesteld voor de bedragen. Je vraagt je af: waarom moeten wij 5 cent extra betalen voor een voorverpakte lunchwrap? Dat laat ons geen keuze. En maakt een wegwerpbakje van 10 cent minder kans om zwerfafval te worden? Daarvoor moet je als consument om te beginnen al doorhebben dat je de toeslag betaalt.

Mogelijk heeft de media aandacht afgelopen weken voor wat bewustwording gezorgd, maar bij het bestellen merk je het niet of nauwelijks. Het is ook enkel verplicht op de bon aan te duiden maar wie vraagt er nu een bonnetje bij de friet? Aangezien het ook geen statiegeld is dat je kunt terugkrijgen, heeft de verpakking geen waarde en is het risico op zwerfafval net zo groot als vóór de wetgeving.

Bovendien kan een horecazaak of supermarkt de toeslag vrij besteden: het is gewoon extra winst. Staatssecretaris Heijnen zei daarover: “We gaan niet controleren of ze al dat geld investeren in alternatieven, maar dat is wel het idee.” In de praktijk vermoeden wij dat veel bedrijven precies genoeg vragen voor een wegwerpverpakking om geen klanten te verliezen én om een mooie extra marge te pakken. Ze worden niet aangemoedigd om te investeren in de nodige herbruikbare alternatieven.

Een voorbeeld van waar dat wel gebeurt is de Duitse stad Tübingen. De gemeente heft belasting op wegwerpverpakkingen om afval van wegwerpverpakkingen tegen te gaan en de verwerking ervan deels te bekostigen en als ‘’een stimulans te zijn om herbruikbare systemen te gebruiken’’. De gemeente promoot daarbij herbruikbare systemen. Een rechtszaak van de lokale McDonalds mocht overigens niet baten: een federale rechter stelde de gemeente in het gelijk.

Wetgeving deel 2: Bring-Your-Own toestaan: vouwbare pizza’s en slappe friet

Wat betreft herbruikbare alternatieven ligt de focus deze weken op Bring Your Own (BYO). Mede door de campagne van Nederland Schoon samen met staatssecretaris Heijnen, waarbij je in Den Haag gratis friet kon halen als je je eigen bakje meebracht. Is het wel realistisch en werkbaar om te vragen dat iedereen zijn eigen verpakkingen meebrengt? De snackbars staan niet te springen om hun snacks in de pannetjes van hun klanten te wringen. En ook de pizzeria’s vragen zich af hoe ze hun pizza’s in een bakje gaan plooien. BYO kan bijdragen aan minder wegwerpverpakkingen, maar gaat hooguit enkele procenten verschil maken.

Wetgeving deel 3: Verplichting om een herbruikbaar alternatief aan te bieden: de kern van wat we nodig hebben

De enige manier om 40% minder wegwerpverpakkingen te realiseren zijn herbruikbare systemen. Laat dit nou ook net zijn wat klanten nodig hebben: toegankelijke, gratis herbruikbare alternatieven. Bekers en bakjes die je kunt uitlenen en terugbrengen, het liefst op zoveel mogelijk plaatsen, en die door de horeca zelf of door externe partijen gewassen worden en herverdeeld indien nodig. Denk bijvoorbeeld maar aan ons systeem voor bierflesjes.

Ook voor de horecazaken is het interessant om aan te sluiten bij een overkoepelend systeem, want naast herkenbaarheid voor de consument kan het ook ontzorgen en bovendien de kosten drukken. Een recente studie toont aan dat hergebruik op schaal minder kost dan wegwerp.

We willen de horecasector en supermarkten aanmoedigen om zo snel mogelijk op de kar te springen, ook in hun eigen belang. De consument verwacht een betere oplossing dan duurdere wegwerp. De Europese en Nederlandse wetgeving rond wegwerpverpakkingen wordt de komende jaren alleen maar strenger. Vanaf 1 januari 2024 bijvoorbeeld mag er ook geen wegwerp meer gebruikt worden voor consumptie ter plaatse. Wanneer je overstapt op een goed werkend hergebruik systeem vermijdt je het herhaaldelijk aanpassen van je operationele systeem én breng je een eenduidig en begrijpbaar verhaal naar je klant.

Herbruikbaar: niet duurder, wel fijner

Dankzij de nieuwe wetgeving moet de klant bijbetalen voor wegwerp, maar herbruikbare verpakkingen kunnen gratis aangeboden worden, bijvoorbeeld via een statiegeldsysteem of een app die de inlevering van de verpakking registreert. Bovendien zorgen de stevigere verpakkingen - ze moeten vaker mee kunnen dan wegwerp - ook voor betere eetervaringen. Vorige zomer hebben we herbruikbare bakjes getest op verschillende festivals. Ze werden enthousiast onthaald door de bezoekers. Het is toch prettiger eten als je pannenkoek niet van je wegwerpbordje afglijdt.

Overal dezelfde bekers en bakjes, overal inleveren

Om het inleveren van de bekers en bakjes zo gemakkelijk mogelijk te maken voor de klant, helpt het als horeca met een gedeeld systeem werkt. Een gedeeld systeem - ook wel overkoepelend, uniform of pool systeem genoemd - betekent dat bedrijven gebruik maken van dezelfde verpakkingen. Het wereldwijde Euro pallet systeem is een goed werkend voorbeeld. Hiervoor zijn neutrale verpakkingen nodig, niet gelinkt aan een specifieke keten. En daar gaat het helaas nog weleens mis vanwege branding en marketing.

Om een gedeeld systeem te bereiken is afstemming binnen een regio erg waardevol. Zo werd zo’n systeem voor bekers gelanceerd in Wageningen, Haarlem en Leiden. Ook voor maaltijden worden er al netwerken opgezet, Wageningen test momenteel een gedeeld systeem voor maaltijdverpakkingen. Ketens zoals SLA en Burger King Duitsland hebben zich aangesloten bij een gedeeld internationaal hergebruiksysteem.

Verschuiving naar andere wegwerp alternatieven is geen oplossing

De toeslag op wegwerpverpakkingen van of met plastic zorgt voor een verschuiving naar andere materialen. Er wordt steeds driftiger gezocht naar plasticvrije alternatieven. Dat leidt tot in ieder geval twee problemen. Steeds vaker zien we ‘’plasticvrije’’ verpakkingen opduiken, die toch niet plasticvrij blijken te zijn. Recent voorbeeld zijn de ‘’papieren bekers’’ op festival Dauwpop.

Daarnaast blijven wegwerpverpakkingen zorgen voor veel afval en zwerfafval, ongeacht het materiaal, en zijn wegwerpverpakkingen (van bijvoorbeeld papier) niet duurzaam, noch circulair. Voor vloeibare stoffen en warme producten heb je plastic nodig. Volgens woordvoerder Willemijn Weinands van de NS is daar ‘’nog geen goed duurzaam alternatief voor.’’ Laten we de energie van de zoektocht naar een plasticvrije wegwerpverpakking kanaliseren naar goede hergebruiksystemen. Daar is de wetgeving tenslotte voor opgesteld.

Een universele beker voor elke fastfoodtent

Dat is de oplossing. McDonalds en KFC die een herbruikbare beker aanbieden die je enkel bij hen kunt inleveren, slaan de plank mis. Zo creëer je collectors items die bij mensen thuis op de plank stof gaan vergaren. Dit blijkt uit Duitsland, waar hergebruik sinds januari verplicht is en waar McDonalds, volgens eigen zeggen, 70% van de herbruikbare bekers niet terugkrijgt. Uit onze bevragingen blijkt dat de merkbekers een drempel zijn voor de consument, die veel inleverpunten wil en zich maximaal vijf minuten extra wil verplaatsen voor het inleveren van een verpakking. Zo wijdverspreid zijn die fastfoodketens toch net niet.

De juiste informatie voor de transitie

Er is op z’n zachtst gezegd terughoudendheid onder het bedrijfsleven over het zelf aanbieden van herbruikbare bekers en maaltijdverpakkingen. En dat is begrijpelijk: de algemeen heersende opvatting is nog steeds dat hergebruik duurder en meer gedoe is dan wegwerp. Zelfs dat het minder duurzaam is. Dat is ondertussen allemaal ontkracht. Ja, hergebruik vergt initiële investeringen, maar is op termijn goedkoper.

De overheid ziet graag dat het bedrijfsleven investeert in herbruikbare systemen. Helaas schiet de huidige wetgeving tekort om dat op grote schaal te bereiken. Waren de tekortkomingen van de wetgeving dan helemaal niet te voorzien? Onze input op de zogeheten openbare internetconsultatie voor deze wetgeving haalde deze pijnpunten aan in december 2021. Nu is het aan onze overheid om het bedrijfsleven alsnog de goede kant op te duwen. Het bedrijfsleven nodigen we hierbij uit: maak uw bedrijf toekomstproof, begin met herbruikbare bekers en maaltijdverpakkingen. Velen gingen u voor. Voor de portemonnee, uw klanten en het milieu.

Door: Karl Beerenfenger & Emmy Van Daele van Mission Reuse (een gezamenlijk transitieprogramma van Enviu, Natuur & Milieu en Recycling Netwerk Benelux)

cc-foto: Susan White/USFWS