Wees stoïcijns, een overlevingsgids voor de keuzeovervloed

Hebben we vandaag de dag de keus om niet te kiezen? Religie, sociale status en het huwelijksverloop lagen vroeger grotendeels vast. Zorg, gas en licht werden door de staat geregeld. De laatste decennia is dat sterk veranderd onder het liberale dogma dat meer keus goed is. We kunnen (moeten) nu kiezen uit tientallen energieleveranciers en zorgverzekeringen. We moeten kiezen welk werk bij ons past. Hoe we ons kleden en voeden. Welke van vijftien soorten tandpasta de beste is. Of we bij onze partner blijven. Of we begraven willen worden. De meeste keuzes zijn (wettelijk) verplicht. We hebben zorg, energie, voedsel en liefde nodig. Niet kiezen is dus niet langer een optie.

Kiezen is verliezen Kiezen is niet alleen maar prettig. Sla je linksaf bij een kruispunt, dan ontdek je niet wat je te wachten stond als je rechtsaf was gegaan. Ga je voor de gebakken zalm op het menu? Dan weet je niet hoe de biefstuk had gesmaakt. Elke beslissing gaat gepaard met een verlies van mogelijkheden en mogelijk een gevoel van gemiste kansen. Vooral bij de moderne vrije partnerkeuze is dit problematisch: kies je voor een partner, dan verlies je al die andere ontelbare mogelijke partners. Mogelijk zit tussen al die anderen iemand die nog beter bij je past, die nog liever is of nóg beter in bed. Het liefst allemaal. Kiezen is dus ook verliezen.

Streef niet naar maximaal geluk We willen allemaal gelukkig zijn. Het nastreven van maximaal geluk lijkt dan niet meer dan logisch. Toch kan juist dit ons ongelukkig maken. Het verlies aan opties als we een beslissing nemen, is juist problematisch als we ons richten op de beste keuze, waarbij de beste keuze datgene is dat tot het meeste geluk leidt.

Hoe onhaalbaar dit is, wordt inzichtelijk bij het kiezen van een partner. Hoe kunnen we weten dat juist deze partner het beste bij ons past, tussen alle miljarden mogelijke partners die er rondlopen? Dat kun je simpelweg nooit weten. Al kan het wel zo voelen: dit is de ware! Tenminste, het eerste jaar. Er komt altijd een moment – als de eerste verliefdheid is weggeëbd – dat je gaat twijfelen aan de mindere kanten van je partner. Een ochtendhumeur, vetrolletjes of het verschil in interesses. Dat je je gaat afvragen: is dit echt de juiste partner om oud mee te worden? Zou er niet iemand zijn die nog beter bij mij past? Met zoveel mogelijke partners is het antwoord daarop altijd: ja dat is goed mogelijk. Ook nadat je drie keer van partner bent geruild blijft het antwoord: ja, het is heel goed mogelijk dat er een leuker iemand rondloopt. Daarin schuilt het irrationele karakter. We kunnen bijna nooit weten of de andere keuzemogelijkheden ons nog gelukkiger hadden gemaakt. En zeker niet inzake de liefde waarin er zoveel potentiële andere partners zijn.

Rationeel gezien is het daarom onwijs om je te richten op de verloren opties, gedreven door een zoektocht naar maximaal geluk. Het gevaar is dat je eeuwig ongelukkig blijft ronddolen, op zoek naar geluk. Ook qua werk en bezittingen is het risicovol om altijd beter en meer te willen. Streef dus geen maximaal geluk na. De filosoof Joep Dohmen doet hier een alternatief voorstel: kijk liever of iets je niet ongelukkig maakt.

Kies overtuigend Beslissingen kun je te allen tijde herzien. In theorie kun je jezelf elk moment de vraag stellen: was dit wel de juiste beslissing? Past deze baan of opleiding nog bij mij? Maar wanneer en hoe vaak is het goed om hier stil bij te staan? Niet elke minuut, niet elke dag en zelfs niet elke week.

Het is duidelijk dat je niet te vaak moet stilstaan bij de vraag of een beslissing nog steeds juist is. Dan gaat reflecteren over in gepieker. Dat weerhoudt je ervan om te genieten van de gevolgen van je beslissing. Geef een beslissing dus een eerlijke kans door niet te vaak terug te kijken. Sta achter je beslissing en laat de gevolgen over je heenkomen. Heroverwegen is pas relevant als de situatie drastisch verandert of iets je duidelijk ongelukkig maakt.

Zelfkritiek achteraf is oneerlijk en onlogisch Wanneer we onze beslissingen beoordelen, spelen we vaak een rommelig spelletje met de tijd. We vermengen de kennis van toen – op basis waarvan we beslisten – met de kennis van nu. “Dat had ik moeten weten. Wat een domme beslissing!” Maar als je het toen niet wist, was het dan werkelijk een domme beslissing? Met de beste kennis voorhanden heb je een beslissing genomen, die gezien die kennis logisch kan zijn. Dan is het logisch gezien niet correct om te zeggen: “Wat een domme beslissing!”.

Dat we altijd oordelen vanuit ons huidige ik – die altijd beter geïnformeerd is – maakt ons per definitie kritisch ten opzichte van onszelf. Als je een completer beeld hebt, lijkt die oude ik al snel een nogal dom wezen. Erg rechtvaardig is dat niet tegenover jezelf. Het is alsof een duivelse spelmaker bewust informatie achterhoudt voor de deelnemers en ze vervolgens uitlacht omdat ze het niet weten.

Wees niet zo duivels kritisch op jezelf. Dat is negatief en vooral onproductief. Wees eerst lief voor jezelf. Vergeef jezelf. Begrijp jezelf. Dat is een veel kalmer uitgangspunt voor zelfreflectie dan zelfverwijt. Vanuit daar kun je algemene lessen te trekken om foute keuzes in de toekomst te voorkomen. Welke informatie is cruciaal om een volgende maal een betere keuze te maken? Zijn onverstandige keuzes zoals deze te herkennen in de toekomst?

Doe als de stoïcijn Naast dat we keuzes maken in het leven, overkomt veel ons ook gewoon. Dramatische gebeurtenissen zoals een auto-ongeluk heb je vaak niet in de hand. De loterij winnen evenmin. Waar je wel invloed op hebt is hoe je reageert op wat je overkomt. Als het plots gaat regenen zal de ene persoon de hele middag chagrijnig zijn. De ander kan denken: och, duik ik thuis toch lekker onder een warme douche. Typisch stoïcijns.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat blijkt dat mensen die zichzelf gelukkig prijzen, niks beter overkomt dan mensen die ongelukkig zijn. De gelukkigen interpreteren een gebeurtenis gewoon anders. Ze zien de positieve kant, de mogelijkheden of bewegen gemakkelijk verder. Een pessimist kan een simpele ‘tegenvaller’ daarentegen uitvergroten: “Ja hoor, dit overkomt mij weer!”

Dit is ook relevant wanneer je een keuze hebt gemaakt. Het pad dat je daarna bewandelt is ten dele het gevolg van je beslissing. Voor een groot deel zullen er onverwachte hobbels (of bergen) op je pad komen, die je niet had voorzien en alles overhoop gooien. Soms ten goede, soms valt alles in het water. Tegen het onvoorziene kun je maar twee dingen doen: jezelf flexibel en pragmatisch instellen.

Flexibiliteit is nodig om om te gaan met de onvoorspelbare realiteit. Ga er van uit dat alles nooit exact loopt zoals je voorzag en omarm deze onzekerheid als als een van de weinige zekerheden. Pragmatiek helpt hierbij door je energie te concentreren op waar ze het verschil kan maken, door te beseffen wat in je macht ligt. Daarbij kun je een onderscheid maken tussen wat je wel kan veranderen en wat je niet kunt veranderen. Enkele illustraties:

1) Het eerdere voorbeeld van de regenbui. Je hebt geen invloed op of het wel of niet regent. Het heeft dus weinig zin om daarover te miepen of weergoden te vervloeken. Wel kun je schuilen, omkleden of je planning aanpassen. 2) Je hebt iets erg kwetsends eruit gefloept tegenover een vriendin. Het feit dat je het hebt gezegd en haar pijn hebt gedaan kun je niet terugdraaien. Hoe je de vriendschap en de schade herstelt heb je nog wel in de hand. Het kan natuurlijk zijn dat zelfs na je beste poging de vriendschap niet wordt hersteld. Dat ligt dan helaas grotendeels buiten je macht. Je kunt de ander niet dwingen een excuus te aanvaarden, de reactie van de ander ligt buiten je invloed. Dit zal pijn doen. Pijn die geleden mag worden. Maar een leven lang lijden zal de relatie nog niet herstellen. 3) Ook bij kleine dommigheden kun je pragmatisch zijn. Stoot je heel hard je scheenbeen aan de tafelpoot? Auw! Kun je het nog veranderen? Nee. Je kunt een half uur vloeken, een goede vloek uiten, of slechts je wenkbrauwen fronsen. Geen van de tactieken zal je klunzigheid ongedaan maken. De laatste twee aanpakken zullen je echter wel een half uur chagrijn en ongeluk besparen.

Ja hallo, hoe je instinctief reageert heb je toch niet in de hand? Dat zal je verbazen. Door jezelf consequent bij elk ongelukje intern toe te spreken met: het is gebeurd, je kunt het niet meer veranderen en zeuren maakt het niet beter, zul je merken dat je intuïtieve reactie zal veranderen. Dit bewustwordingsproces gaat zover dat je zelfs je pijn kunt beteugelen. De pijnprikkel an sich blijft, maar hoe heftig je erop reageert is beïnvloedbaar.

Met twee oudere broers spreek ik uit ervaring. Met mijn broers had ik het (achteraf bezien) gemene spel om zo hard mogelijk in elkaars hand knijpen. De kunst daarbij was om zo min mogelijk te laten zien dat je pijn had. Je registreerde de pijn wel, maar reageerde er niet op (tenzij je echt het gevoel had iets te beschadigen). Doordat je de pijn leert te verduren komt deze ook minder heftig binnen. In het spel had dit een machtselement: als de ander denkt dat je werkelijk geen pijn hebt, is hij eerder geneigd om op te geven als hij zelf wel pijn heeft. In het werkelijke leven kan pijn leren te verduren gewoon handig zijn, om niet enkel instinctief te reageren maar de controle te behouden.

Kiezen is ongelijk We hebben gezien dat niet kiezen geen optie is, in de modern liberale samenleving. Dat betekent nogal wat als kiezen gepaard gaat met verlies, zelfverwijt en een verkeerd beeld van hoe we succes moeten nastreven. Met wat stoïcijnse capriolen kunnen we beter leren accepteren wat er op ons af komt, onze energie constructief inzetten en hopelijk niet omkomen van de stress. Dan hebben we het nog niet eens gehad over vaardigheden die nodig zijn om een goede keus te maken.

Sommigen hebben meer mentale vaardigheden om bijvoorbeeld een goedkoop internet-abonnement uit te kiezen of de belasting in te vullen. Dat wijst op een laatste cruciale bijwerking van een leven vol keuzes. Het is niet enkel stressvol. Het vergroot ook per definitie de ongelijkheid in de samenleving. Hoe meer we gedwongen worden om complexe keuzes te maken, hoe meer mensen niet meer zelfstandig kunnen overleven. Meer keuze is niet altijd beter.