Wees niet dom

Deze week werd ik drie keer met stomheid geslagen. Letterlijk. Nee, ik bedoel figuurlijk. Of toch letterlijk want ik weet prompt even niet meer hoe je dat gezegde moet interpreteren maar laat me gewoon vertellen wat me zo verbijsterde.

Woensdag trachtte een verslaggever van de NOS een paar actievoerende boeren te interviewen die in Bilthoven demonstreerden tegen het RIVM. Dat lukte amper want ze wilden ook niets met de NOS te maken hebben. De boeren beschuldigen de nieuwsdienst ervan dat de werkelijkheid wordt achtergehouden. Het gesprek dat volgde leek geschreven door Wim T. Schippers. “Wat is de werkelijkheid”, vroeg verslaggever Visscher nog dapper, alsof hij een gelauwerd filosoof aan de Parijse Sorbonne interviewde. “Dat zoekt u allemaal maar lekker uit”, lachte de boer. “Daar ga ik niet over in discussie, dat heeft geen nut. Daarom staan we hier ook, omdat het toch geen nut heeft.”

Het klonk als een echo van het post-modernistisch denken, de vermaledijde opvatting dat waarheid niet bestaat, dat alles een mening is en dat alle meningen evenveel waard zijn. Om het maar even kort door de bocht samen te vatten. Maar dit ging nog een tandje verder. Het gesprek was bizar omdat het niet alleen vrij was van feiten maar ook van iedere logica en zelfs communicatie. De boer zweeg door te spreken.

Wat wel buiten kijf stond was dat de boeren de rotsvaste overtuiging koesteren het gelijk aan hun zijde te hebben. Ze spraken als sekteleden die zich boven ieder ander verheven voelen en weinig interesse tonen in weerwoord. “Jij bent zo ver nog niet,” klinkt het dan al snel als je de redenaties of beweringen niet kunt volgen.

Een intervie w dat de president van de Verenigde Staten zondag had gegeven galmde nog na. Daarin schepte hij op dat hij een IQ-test met indrukwekkend resultaat heeft afgelegd. De vijf vragen aan het slot waren zeer moeilijk, volgens Trump, maar hij gaf feilloos de juiste antwoorden. “Ik durf te wedden dat je die niet zou kunnen beantwoorden, ze zijn heel moeilijk die laatste vijf vragen.”

In de dagen na de uitzending werd duidelijk dat het geen IQ-test betrof maar een vragenlijst om te checken of iemand lijdt aan Alzheimer. Een van de laatste vijf vragen luidt wat is de datum vandaag? Dit is geen grap. Dit is een van de vragen die volgens Trump zeer moeilijk zijn. De andere vier zijn van dezelfde orde. Het weerhield Trump er niet van zich beter dan anderen te voelen. Hij zei ook letterlijk dat hij dat was.

Een dag later trakteerde supermodel Doutzen Kroes haar publiek op Instagram op een staaltje complotdenken. De media, de farmaceutische industrie en de overheid zouden samenspannen tegen de bevolking in de coronacrisis. Waarom werd er immers geen vitaminerijke voeding voorgeschreven om het coronavirus te bestrijden? Kroes stelde dat ze de afgelopen maanden “urenlang research” had gedaan. Inmiddels weet ik dat met ‘research doen’ meestal bedoeld wordt YouTube video’s van allerlei gelijkgestemden bekijken. Het algoritme trekt je steeds dieper het konijnenhol in, de toegang tot een wereld die draait op fantasie. Daarbij was ze kennelijk niet gestuit op campagnes voor gezonde voeding. “Willen ze dat we gezond zijn?” vroeg ze hardop. En dat het zo belangrijk is vragen te blijven stellen. Dat is zeker zo maar het is minstens zo belangrijk naar de antwoorden te luisteren en die op waarde te schatten. Anders rest alleen wantrouwen. Dat is het verschil met kritisch zijn.

Ter verduidelijking zette ze in Instastories een plaatje dat tv-kijken, als symbool voor media, op een lijn stelde met drugs gebruiken en dat kijkers er makke schapen van werden. Met dat schaap kwam de aap uit de mouw. Wij zijn schapen. Doutzen niet. Het supermodel dat haar hele carrière aan media te danken heeft laat zich niet in slaap sussen. Zij weet wel beter. Meent ze zelf.

Met de opkomst van het post-modernisme is het min of meer taboe geworden om te stellen dat een mening dom is. Alle meningen zijn immers belangrijk. Wisdom of the crowds heette dat toen internet rond de eeuwwisseling in de Web 2.0 fase belandde en dat sloot mooi aan bij het neoliberale denken dat competitie automatisch tot het beste resultaat leidt. De vrije markt der ideeën. Het was precies ook de tijd dat het populisme opkwam en er als reactie geroepen werd dat “we die kiezers serieus moeten nemen.” Merkwaardig genoeg kwam dat er in de praktijk op neer dat er geen kritiek geleverd mocht worden. Aperte nonsens had ook bestaansrecht in de vrije markt waar je nu eenmaal niet mag ingrijpen.

Het “serieus nemen” leidt er toe dat je de nonsens meehelpt verspreiden. De journalistiek denkt dat te bestrijden met fact-checks maar daar ga je de aanhangers niet mee overtuigen. En niet alleen omdat ze geen boodschap hebben aan feiten. Als je, zoals ik nu doe, ingaat op wat er beweerd wordt, versterk je de denkbeelden. Je zult in het kader van de redelijkheid namelijk altijd de neiging hebben de verkondigers een beetje gelijk te geven. En dat voedt hen nog meer.

Zo heeft Kroes volgens mij gelijk dat tv mensen dom houdt. Althans een bepaald soort tv. De tv die van alles amusement maakt. De publieke omroep is ooit opgericht om dat te voorkomen. Dat lukte aardig totdat in het kader van de liberalisering de commerciële omroep werd toegestaan. De oprichter ervan verklaarde in 1989 in een interview: “Als ze morgen massaal de hele dag bloemkolen willen zien, dan krijgen ze bloemkolen.” Het was het einde van het streven naar verheffing. Kijkcijfers, het marktdenken, werden de norm en de honger naar emotie verdrong de zucht naar informatie. Slimmer ga je daar denk ik niet van worden.

Domheid heeft niet zoveel met intelligentie te maken. Dom ben je ook niet direct als je dom doet want dat doet iedereen wel eens. Dom ben je als je erin blijft volharden. Dat is het kenmerk van de drie voorbeelden hierboven. En dat maakt dat de gebruikelijke manieren om domheid tegen te gaan – luisteren, reageren en veranderen – niet werken.

Domme mensen lijken meestal dol op discussiëren maar dat heeft in de praktijk geen enkele zin. Zelfs als ze zelf uiteindelijk concluderen dat het niet klopt wat ze beweren blijven ze het herhalen. Ze verhouden zich tot kritisch denken als ufo-waarnemers tot astronomen. Ja, alle astronomen zijn het er over eens dat buitenaards leven bestaat maar dat is nog geen bewijs dat het dansende lichtje aan de hemel een voertuig van aliens is.

Ik heb vrienden die daar in meegaan, die zo praten als Trump, Kroes of de boer. Ik beken dat ik er soms wanhopig van word. Wat opvalt is dat ze altijd op zoek zijn naar gelijk krijgen maar nooit geïnteresseerd zijn in hun ongelijk. Als je veel beweringen doet heb je altijd wel eens ergens gelijk mee. De hele waarzegbusiness draait daar op. Die zucht naar gelijk hebben past bij het superioriteitsgevoel dat voortdurend bevestiging zoekt. En bij dat laatste hoort dat ze zich veelal tekort gedaan voelen. Onder ieder minderwaardigheidscomplex schuilt een meerderwaardigheidscomplex.

Een minderwaardigheidscomplex krijg je onder meer als je aangepraat wordt dat je dom bent. Een probaat middel om daar vanaf te komen is zelfhulpboeken lezen. Die vertellen je dat je heel slim bent en dat je altijd alles kunt bereiken. Niet voor niets loopt de opkomst van het zelfhulpboek gelijk met die van het neoliberalisme. Een zelfhulpboek bestaat vooral uit marketing, niet alleen voor de verkoop maar ook voor wat betreft informatie. Het gaat om het eindeloos aantrekkelijk herverpakken van meestal dezelfde psychologische kennis, al naar gelang de wensen van de tijd.

Nu alle zelfhulpboeken ervoor gezorgd hebben dat het minderwaardigheidscomplex als maatschappelijk verschijnsel overwonnen is, zitten we met het meerderwaardigheidscomplex dat de overhand heeft genomen. Maar iets zegt me dat een boek met als inhoud ‘hoe raak ik van mijn meerderwaardigheidscomplex af’ het niet goed gaat doen.

Wat dan wel te doen tegen dit soort praatjes? Ga er niet op in. Laat ze voor wat ze zijn. Dring ze naar de randen waar ook andere irrationele zaken als astrologie thuishoren. De tijd die je besteedt aan onzin krijg je niet meer terug.