We moeten Europa opnieuw uitvinden, maar nu veilig

“Onmogelijk” mag niet bestaan als het gaat om vrede en veiligheid.

De oorlog van Rusland tegen Oekraïne kan nog jaren duren, en eindigt – zoals bij de meeste oorlogen - met een moeizaam bereikt diplomatiek compromis. Ondertussen zijn er dan honderdduizenden mensen gedood, Oekraïne is totaal verwoest en de dictatuur in Rusland is nog grimmiger geworden, als het geen wereldoorlog werd. Het ligt dus voor de hand dat diplomatieke compromis nu, en niet over zoveel rampzalige jaren, te bewerkstelligen. Maar zelfs als er een wapenstilstand of vredesakkoord zou komen, dan nog zijn de fundamentele oorzaken van de spanningen in Europa niet weggenomen, en kunnen de poppen zo weer macaber aan het dansen zijn. Europa moeten we opnieuw uitvinden, maar nu veilig.

Daarom moet er een proces op gang komen om te beseffen wat er na 1989 fout is gegaan in Europa - waar we de huidige oorlog mede aan te danken hebben -, gevolgd door pogingen om vrede en veiligheid in Europa opnieuw uit te vinden, na de valse start van 1989. Wat zijn de vragen die we ons dan, onder meer, moeten stellen, zonder dat we daarvoor kant en klare antwoorden op hebben?

We raken meteen de kern als we ons zouden afvragen wat we willen verstaan onder veiligheid in Europa.

Als onderdeel van het streven naar veiligheid is een leger op z'n plaats. Om ons te concentreren op de Europese Unie, wat zou de karakteristiek, het kenmerk, de eigenschap van zo een leger moeten zijn? Daar is eigenlijk nog nooit fundamenteel over nagedacht.

Een grote uitdaging is ons los te wurmen van het aan de leiband lopen van de Verenigde Staten. Bijna tachtig jaar na de Tweede Wereldoorlog moet Europa z’n eigen boontjes doppen, en z’n lot niet meer in handen leggen van de VS. De belangen van de VS en de landen van de Europese Unie overlappen steeds minder.

Onvermijdelijk kunnen we de vraag niet ontwijken of de NAVO ons deel van de wereld veilig maakt, of juist het tegendeel bewerkstelligt. We kunnen wel zeggen dat het een louter defensief instrument is, maar in Rusland wordt daar, historisch misschien begrijpelijk, anders tegenaan gekeken. Om in de geschiedenis terug te gaan, na de Koude Oorlog was de NAVO op zich niet meer nodig en was er een groot belang om samen met Rusland te werken aan een gezamenlijke Europese Veiligheidszone. Zo werd het door velen ook zo gezien. Waarom werd de NAVO toch gerevitaliseerd en rukte op naar de grenzen van Rusland?

Hoe kunnen we dertig jaar na dato, na het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw, de schade herstellen, die heel Europa opgelopen heeft door niet aan een gezamenlijke Europese Veiligheidszone te werken? Dit is geen gemakkelijke vraag, en met de oorlog van Rusland tegen Oekraïne lijkt het een onmogelijke vraag, maar “onmogelijk” mag niet bestaan als het gaat om vrede en veiligheid. Laten we proberen ons te wagen aan die bijna onvoorstelbare vraag: welke stappen moeten gezet worden, tegelijk met een wapenstilstand tussen beide landen, om op diplomatiek niveau te verkennen welke contouren een betekenisvolle Europese Veiligheidszone zou moeten, c.q. kunnen krijgen, inclusief Rusland en Oekraïne?

Het lijkt tegenstrijdig, strijdende partijen uit elkaar losrukken, en geleidelijk aan tegen beide strijdende partijen zeggen: we willen met jullie beide een gezamenlijk Europese Veiligheidszone ontwerpen, opnieuw uitvinden, beter laat dan nooit. We moeten het allemaal, Oost en West, wel willen en er onze stinkende best voor doen. Diplomatie is in dit verband nog belangrijker dan wapens. Vrede wordt nimmer op een presenteerblaadje aangereikt, en uiteindelijk zeker niet met wapens.