Wat kunnen we leren van de Brexit?

Democratie is een kwetsbaar systeem, vooral omdat de stabiliteit in het geding kan zijn. Het hangt samen met hoe het systeem wordt ingevuld. In het algemeen wordt in een democratisch bestel een regering gevormd op basis van de afspiegeling van de stemmen van de kiezers. Bij een tweepartijenstelsel is dat simpel; of de ene of de andere partij regeert, dat zorgt voor zwalkend beleid door de jaren heen, maar het is in elk geval wel duidelijk. Hoe meer partijen er aan de verkiezingen meedoen, hoe complexer regeren wordt, dat laat onder meer de Nederlandse situatie zien. Besturende partijen worden steeds wantrouwender naar elkaar toe terwijl ze voor de kiezer alsmaar meer op elkaar gaan lijken en het landschap verder versplintert. De stabiliteit kan nog meer onder druk komen als leiderschap ontbreekt en politici besluiten nemen op basis van referenda over belangrijke onderwerpen, zoals bij de Brexit is gebeurd. Dan kan het te volgen beleid zelfs ingaan tegen de uitgangspunten en voornemens van de zittende regering.

Brexit
Hoe het ook zij, de partijen die direct of indirect bij besluitvorming zijn betrokken hebben er belang bij om de kiezers te beïnvloeden, zodat het besluit in hun voordeel uitvalt. Juist dat is duidelijk het geval geweest bij de Brexit. Dit besluit is er niet gekomen op grond van rationele overwegingen, objectieve informatieverschaffing of open discussies, maar doordat experts op het gebied van manipulatie van voorkeuren van mensen hun werk goed hebben gedaan. Zij hebben op de man gespeeld, schrikbeelden gepresenteerd, cijfers gemanipuleerd, moderne media ingezet en per doelgroep de communicatie aangepast. Dat heeft succes gehad voor de voorstanders van de Brexit. De Brexit is een voorbeeld van hoe een regering door verkeerde inschattingen en misrekeningen ten onder kan gaan en daarin een heel land meesleurt. In feite ging het in de aanloop al mis; het Brexit-referendum was een uit de hand gelopen gok en werd de zwanenzang van Cameron die dacht dat de meeste Britten wel voor lidmaatschap van de EU zouden stemmen. May, die ook tegen de Brexit was, moest het besluit wel uitvoeren, en onderhandelen met de EU over de procedures. Toen dit voor de zoveelste maal vastliep nam Boris Johnson het stokje over, en wilde de Brexit voor de Britten vooral heel snel en ondoordacht regelen. Maar door tegenvallende resultaten en allerlei schandalen, waaronder zijn feestje tijdens de coronamaatregelen en het vertrek van diverse ministers moest ook hij het veld ruimen. Zijn opvolgster Truss heeft het precies zes weken volgehouden, voordat wanbeleid en gebrek aan leiderschap  haar ook nopen ontslag te nemen.

Lessen die we uit de Brexit kunnen trekken:

-                Gematigde partijen die hun oren laten hangen naar populisme worden er deel van.

-                Internationale politiek betekent meewerken aan tussenoplossingen

-                Politiek als reclamezuil en theater is desastreus voor het onderlinge vertrouwen

-                Het democratische systeem heeft behoefte aan enige economische rechtvaardigheid

Heeft Plato dan toch gelijk gekregen, toen hij zei dat democratie een staatsvorm is zonder rem, die dwingt om de bevolking tevreden te houden? Plato constateerde dat in een democratie eigenbelang en emoties soms ondergeschikt zijn aan rationele besluitvorming. Dat is niet alleen eigen aan democratie, maar aan heel veel staatsvormen. Denk maar aan wat er nu in Rusland gebeurt. Volgens Plato is de ideale staatsvorm de aristocratie der Wijzen, waarin besluiten worden genomen door een groep wijze mensen die geen ander belang hebben dan het beste te willen voor iedereen. Maar zelfs in dat geval kunnen menselijke sentimenten zoals jaloezie, machtswellust, eigenwijsheid of luiheid leiden tot besluiten uit eigenbelang in plaats van het dienen van het algemeen belang.

Dienend leiderschap
Het lijkt er dus op dat dé ideale staatsvorm niet bestaat, omdat de mens nu eenmaal niet volmaakt is en houvast en sturing nodig heeft. Maar als we om goede redenen opteren voor democratie, hoe kan dan gewaarborgd worden dat besluitvorming op basis van sentimenten, zoals bij de Brexit, niet de overhand krijgt? Er moeten noodzakelijkerwijs ook in een democratie drempels worden ingebouwd waardoor zwalkend en aantoonbaar contraproductief beleid wordt voorkomen. Een van die drempels is de kiesdrempel, waardoor niet iedereen met een kleine achterban het beleid kan manipuleren en frustreren. Een andere drempel is een goed rechtssysteem met regels over uitgangspunten, principes en procedures, waar iedereen zich aan te houden heeft. Wie de regels overtreedt mag niet meer meedoen, al wordt hier wel regelmatig de hand mee gelicht, denk maar aan de speelruimte die Trump eiste en kreeg. Maar vooral solidariteit en fatsoen zijn wezenlijke elementen die zouden moeten voorkomen dat mensen die beleid maken of controleren het eigenbelang niet laten prevaleren. Dit is een belangrijk, maar tevens moeilijk punt. Er is lange termijn voorlichting en educatie nodig om een sociaal geweten te kweken en te onderhouden. Ook is het belangrijk om te leren doorzien wanneer een persoon of partij open communiceert of juist manipuleert. Dat vereist een gedegen kennis, goed inzicht en logisch kunnen redeneren en de rug recht durven houden. Ook daar moet in het onderwijs en in voorlichting de nodige aandacht aan worden besteed. Maar bovenal gaat het om samenwerken aan samenleven, daar zijn we met zijn allen verantwoordelijk voor, en daar moeten we elkaar op aanspreken.

Dienende leiders, “goed voorbeeld doet volgen”.

Raf Daenen, oud wethouder en docent maatschappelijke ontwikkeling
Willem Vermeulen, psycholoog