Wat is ‘empathie’ eigenlijk?

Empathie is in de mode. Onlangs verscheen het boekje ‘Vrede kun je leren’ van David van Reybroeck en Thomas d’Ansembourg, waarin met het oog op het terroristisch geweld een lans wordt gebroken voor Geweldloze Communicatie, waarvan de essentie empathie is. Jesse Klaver schreef in aanloop naar de verkiezingen ‘De Empathische Samenleving’, waarmee hij bedoelt dat mensen van verschillende culturele achtergronden harmonieus kunnen samenleven. En in bedrijven heeft men het over ‘verbindend leiderschap’, waar empathie bij nodig is. Maar wat is het eigenlijk? Helaas is er veel begripsverwarring over. Hoog tijd om helder te maken wat empathie wel en niet is. Hierbij gebruik ik de theorie van de wereldwijd verbreide Geweldloze Communicatie.

Ik ben verheugd met de aandacht voor het begrip empathie, want mijn overtuiging is dat dit het leven stukken fijner kan maken, van woonkamer tot Tweede Kamer. Het haalt mensen uit hun conflicten en bijbehorende nare emoties, geeft helderheid over drijfveren en leidt tot constructieve onderhandelingen. Het kenmerk van conflicten is dat mensen gegijzeld raken door emoties. Er is onrust, angst, fanatisme, woede, verdriet, wraaklust… Daaronder zitten behoeftes aan erkenning, veiligheid, rust, gezamenlijkheid, autonomie en wat niet al. Allemaal positieve menselijke behoeftes. Dat zien en erkennen is empathie.

Marshall Rosenberg, de uitvinder van de ‘Geweldloze (ofwel ‘Verbindende’) Communicatie’ zei: ‘Zodra conflicterende partijen elkaars behoefte kunnen benoemen is ieder conflict binnen 20 minuten opgelost.’ De weg om daar te komen kan echter zeer taai zijn, omdat mensen ten eerste niet weten wat een behoefte is, en vooral vastzitten in jarenlange verwijten en pijn. Rosenberg werkte met echtparen, op scholen, maar ook in oorlogsgebieden.

Eind april (29-4) stond er een groot artikel in Volkskrant getiteld ‘Empathie verblindt’, van Marco Visscher, samensteller van ‘Tegengeluid, nieuwsbrief voor vrijdenkers’. Het is een pleidooi tegen empathie, met name in de politiek, omdat het sentimenteel zou maken en de ratio zou verzwakken. Hij lardeert zijn artikel met voorbeelden die ik emotionele manipulatie noem: ‘zielige’ situaties, die bij mensen gevoelens van medelijden opwekken, zoals de beroemde foto van het verdronken vluchtelingenjongetje op het strand, wat leidt tot emotioneel gedreven in plaats van rationeel gedreven oplossingen van de vluchtelingencrisis.

Wat Visscher beschrijft is de meest voorkomende verwarring rondom het begrip empathie. Wat hij beschrijft is sympathie: je gaat hetzelfde voelen als die ander, waardoor je medelijden krijgt. Empathie is geen medelijden en is niet het afzwakken van je eigen standpunt. Sympathie is in de schoenen van de ander gaan staan, empathie is erkennen wat er in de ander omgaat, dat is een wezenlijk verschil.

In Visschers artikel wordt feitelijk emotionele oorlogsvoering beschreven. Empathie is dus niet meevoelen, je hoeft die ander zelfs niet te begrijpen, maar waar het om gaat, is dat je de ander erkent in diens gevoelens en vooral: behoeftes (ook wel: waarden, drijfveren). Je blijft intussen bij je eigen gevoelens en behoeftes, die geef je niet op. Liever niet zelfs, want dan wordt het een onheldere soep. Wat wil jij, wat wil de ander? Juist vanuit helderheid over wat ieder drijft, ga je op zoek naar oplossingen die ieders belang dienen. Ik zou niets liever willen dan dat empathie in de politiek normaal zou zijn.

Jesse Klaver begrijpt wel wat het is. Hij wil een harmonieuze samenleving, ondanks culturele verschillen, door te wijzen op het feit dat iedereen gedreven wordt door universele menselijke waarden / behoeften. Helaas wordt binnen GroenLinks de vaardigheid om empathie te bedrijven niet verder uitgewerkt. Het vergt namelijk wezenlijk inzicht en empathisch kunnen luisteren vergt veel oefening. Het zou in elke afdeling van het land getraind moeten worden en met name in de Tweede Kamerfractie. Overigens gebeurt dit in Zweden wel.

Empathisch luisteren is wezenlijk nieuwsgierig zijn: vragenderwijs teruggeven aan die persoon wat jij meent dat deze persoon ervaart èn daaronder wenst, zodat je bij het menselijke niveau komt. Een tweede, essentieel inzicht dat erbij komt kijken is onderscheid kunnen maken tussen behoeftes en strategieën. De strategie is de wijze waarop behoeftes vervuld worden. Die worden vaak door elkaar gehaald. Op strategieniveau krijgen mensen ruzie, op behoefteniveau is er het universeel menselijke. Vanuit beider behoeftes zoek je manieren om de wensen te vervullen, waarbij beide partijen gediend zijn. Een behoefte kan je namelijk altijd op meerdere manieren vervullen, daarin schuilt een belangrijke crux om oplossingen van klein tot groot op te lossen. Als partijen vasthouden aan hun strategie schiet je niks op. Misschien heeft de kabinetsformatie hier nog iets aan?

Dagelijks kom ik situaties tegen waarin empathie verlichting zou kunnen brengen: allerlei werksituaties, gestolde burenruzies, liefdesrelaties die langzaam afglijden naar het stadium ‘we zijn op elkaar uitgekeken.’ Plus dat we leven in een gespannen samenleving, vol frictie tussen religies en bevolkingsgroepen. Empathie is essentieel voor het omgaan met en oplossen van conflicten. Van burenruzies, tot conflicten op wereldschaal. Het wordt tijd dat het vanaf dag één in het onderwijs en de opvoeding wordt toegepast. We moeten nog een hele generatie hierin scholen.