Wat is de toegevoegde waarde van de Eerste Kamer?

De vier coalitiepartijen kunnen met een beetje mazzel een meerderheid halen bij de komende Tweede Kamerverkiezingen. Ze zouden dan verder kunnen regeren zonder dat er veel verandert. Maar er is naast een Tweede ook een Eerste Kamer. Daar hebben VVD, CDA, D66 en ChristenUnie in elk geval te weinig zetels. Ze komen er zes tekort. En dat blijft voorlopig zo, want de senaat wordt pas over ruim twee jaar herkozen.

Het zou voor de coalitie dus riskant zijn om ongewijzigd door te regeren. Elk wetsvoorstel kan dan in de Eerste Kamer sneuvelen omdat het kabinet er geen meerderheid heeft. Die situatie is alleen te veranderen door een deel van de huidige oppositie in de regering op te nemen. Het heeft iets oneigenlijks dat de Eerste Kamer op deze manier het verloop van de kabinetsformatie kan bepalen. Haar samenstelling is immers helemaal niet het onderwerp van de verkiezingen. Sterker nog: stemgerechtigde burgers kunnen de Eerste Kamer niet eens kiezen, althans niet rechtstreeks. Dat gebeurt door de (wel rechtstreeks gekozen) Provinciale Staten. De kiezer heeft alleen via een omweg invloed.

Nog los van het gebrekkige democratische mandaat van de Eerste Kamer kun je je ook afvragen wat de betekenis is van dit instituut. De senaat betitelt zichzelf graag als een ‘chambre de réflexion’, die nog eens in alle rust nadenkt over de voorstellen die in de Tweede Kamer zijn goedgekeurd. Maar dat staat niet in de grondwet. Daarin is alleen vastgelegd dat de Eerste Kamer moet instemmen met wetsontwerpen die in de Tweede Kamer ook al zijn goedgekeurd. Ze heeft daarbij minder bevoegdheden dan de Tweede Kamer. Ze mag bijvoorbeeld geen wijzigingsvoorstellen indienen. Maar ze kan wetten wel afkeuren. Die halen dan niet het Staatsblad.

De Eerste Kamer wordt minder belangrijk geacht dan de Tweede. Ze vergadert in principe maar één dag per week (de Tweede Kamer drie). De senatoren krijgen ook een aanzienlijk lagere vergoeding (circa 32000 euro per jaar, tegen zo’n 120.000 euro aan de ‘overkant’). Je hoort het zelden iemand openlijk toegeven, maar senatoren zijn vaak politici in hun nadagen, die voor het echte werk te oud worden geacht. Hun gemiddelde leeftijd ligt een stuk hoger dan die van Tweede Kamerleden. De bijnaam ‘het knekelhuis’ voor de Eerste Kamer spreekt boekdelen.

Heel wat politieke partijen twijfelen dan ook aan de toegevoegde waarde van de senaat. Sommige hebben ooit geopperd de Eerste Kamer maar op te doeken of om te vormen tot een adviesorgaan of iets dergelijks. Een concreet initiatiefvoorstel van die strekking is mij echter niet bekend. Het zou ook niet meevallen dat aanvaard te krijgen, want daarvoor is een grondwetswijziging nodig. En die moet uiteindelijk met een meerderheid van twee derde worden aangenomen in zowel Tweede als Eerste Kamer. De senaat moet dus over zijn eigen opheffing beslissen.

Het bestaansrecht van de Eerste Kamer wordt al heel lang betwist. Johan Rudolf Thorbecke, de grondlegger van ons staatsbestel, vond het een instelling ‘zonder grond of doel’. Bij de befaamde grondwetswijziging van 1848 wilde hij haar  afschaffen, maar uit vrees voor te veel weerstand liet hij dat maar achterwege.

Sindsdien zijn er wel pogingen gedaan om de functie van de senaat ter discussie te stellen. In 2014 nog, toen VVD-senator Loek Hermans voorstelde een staatscommissie eens goed te laten kijken naar de werking van het parlementaire stelsel. Hermans zei het niet met zoveel woorden, maar hij hoopte stiekem dat die staatscommissie haar pijlen op de Eerste Kamer zou richten. De commissie (onder leiding van Hermans’ partijgenoot Johan Remkes) focuste echter vooral op de invoering van een correctief referendum. Over de Eerste Kamer had Remkes het maar zijdelings. Niet iedereen zal daarmee blij zijn geweest.

Overigens moet ik erkennen dat de wankele positie van het kabinet in de senaat tot dusver niet voor grote politieke problemen heeft gezorgd. Niet bij Rutte III en ook niet bij Rutte II en I, die er evenmin een meerderheid hadden. Rutte IV (of welk kabinet er ook in aantocht is) zal het vermoedelijk ook wel redden, want als puntje bij paaltje komt toont de Eerste Kamer zich doorgaans inschikkelijk. Maar is dat een reden om haar dan maar met rust te laten?